Του Δρος Ιστορίας
Χαραλάμπους Αθ. Μηνάογλου
Σε έναν παραπόταμο του Μαιάνδρου, ο οποίος δέσποζε στην περιοχή και καθιστούσε τα χωράφια του Ντενιζλί ιδιαίτερα εύφορα υπήρχε μακαρονοποιία και αλευροποιία που ανήκαν σε Έλληνα. Η κωμόπολη ήταν κατάφυτη (1).
Ο κάτω μαχαλάς ήταν δημιούργημα των αδελφών Πανταζόπουλου, οι οποίοι ήταν οι πλουσιότεροι από τους νεοφερμένους Έλληνες στο Ντενιζλί. Κατάγονταν από την Ζαγορά του Πηλίου. Εγκαταστάθηκαν στο Ντενιζλί και άνοιξαν τρεις αλευρόμυλους (2). Η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ήταν ο μητροπολιτικός ναός του Ντενιζλί και βρισκόταν στον επάνω μαχαλά. Ήταν πέτρινο κτίσμα παλιό και χωρούσε πολύ κόσμο. Είχε ξυλόγλυπτο τέμπλο. Δεν είναι γνωστό πότε κτίστηκε. Είχε μεγάλη αυλή όπου στεγαζόταν και το σχολείο. Η μεγάλη καμπάνα του ήταν δώρο του τσάρου Νικολάου της Ρωσίας και ακουγόταν σε απόσταση δύο ωρών (3). Στον κάτω μαχαλά υπήρχε η εκκλησία των αγίων Κοσμά και Δαμιανού, που έφτιαξαν οι Πανταζόπουλοι (4). Στον επάνω μαχαλά είχε νηπιαγωγείο και Δημοτικό. Το Δημοτικό ήταν στην αυλή της Εκκλησίας. Στον κάτω μαχαλά υπήρχε άλλο δημοτικό που έφτιαξαν οι Πανταζόπουλοι. Όποιος ήθελε να προχωρήσει στα γράμματα πήγαινε στο Γυμνάσιο της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης (5).
Η βασική παραγωγή του τόπου ήταν το αλεύρι. Υπήρχαν πολλοί αλευρόμυλοι. Έκαναν εξαγωγή μέχρι και στην Αμερική. Οι αλευρόμυλοι ήταν κοντά στον κάτω μαχαλά, από όπου ξεκινούσε και ο δρόμος για τον σιδηροδρομικό σταθμό (6). Το ελληνικό νεκροταφείο βρισκόταν έξω από τον επάνω μαχαλά. Είχε και εκκλησία του αγίου Γεωργίου (7).
Οι περισσότεροι Έλληνες ήταν έμποροι, πολλοί όμως από τους παλαιούς Έλληνες κατοίκους ήταν και γαιοκτήμονες με σημαντική περιουσία, η οποία σε κάποιες περιπτώσεις ανερχόταν σε έκταση τσιφλικιού. Πολλοί από αυτούς ασχολούνταν με τα καπνά. Ενδεικτικό του πλούτου της ελληνικής κοινότητας της κωμόπολης είναι το γεγονός ότι υπήρχαν στο Ντενιζλί Έλληνες επιχειρηματίες και γαιοκτήμονες, που μάθαιναν στα κορίτσια τους γαλλικά και πιάνο λίγα χρόνια πριν την Καταστροφή. Υπήρχαν πολλές επιγαμίες με Σπάρτη (Μ. Ασίας) και Ναζλί (8). Άλλα κοντινά χωριά με ελληνικό πληθυσμό ήταν: Άππα, Γκότζαλι, Καντίκιοι, Κακλίκ, Μπουλαντάν, Σαράκιοι, Ταβάς, Τσαλ, Χώνες.
Αυτόν τον επίγειο παράδεισο για τους Έλληνες ήρθε να καταστρέψει στα 1922 η εκδικητική μανία του δυτικόφιλου δικτάτορα Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος συγκαταλέγεται οπωσδήποτε ανάμεσα στους μεγαλύτερους εγκληματίες πολέμου όλων των εποχών. Για το τι συνέβη στο Ντενιζλί θα αφήσουμε να μιλήσει η Χρυσάνθη Χελιώτη, αυτόπτης και θύμα της τουρκικής θηριωδίας:
«Πεντακόσιοι Τούρκοι ζεημπέκια με φυσίγγια στη μέση, στο γόνατο, ο καθένας θα σήκωνε απάνου του ένα σωρό σφαίρες. Μέναν την νύχτα στο εργοστάσιο του Πανταζόπουλου όπου μέναμε και εμείς μερικές οικογένειες των υπαλλήλων. Την μέρα φεύγαν γιατί λεηλατούσαν, την νύχτα γύριζαν και κοιμούνταν. Το πρωί καθώς φεύγαν λέγαν «απόψε όλους τους Χριστιανούς θα τους σκοτώσουμε». Και λέγαμε «Θεέ μου, με τι θάνατο θα πάμε άραγε; Με πιστόλι; Με μαχαίρι; Ποιο θα είναι το τέλος μας; Αυτή η τυραννία βάσταξε δυό ολόκληρα χρόνια» (9).
Πολλοί έφυγαν από την Αττάλεια. Έφυγαν πρώτα γυναίκες, παιδιά και όσοι άντρες γλύτωσαν από τον εκτοπισμό πήγαν και τους βρήκαν μετά (10). Πολλοί από αυτούς μείναν στο δρόμο από την πείνα, την κούραση την τυραννία. Παιδάκια μέίναν στον δρόμο (11). Τους λήστευαν στον δρόμο (12). Τις γυναίκες τις βίαζαν (13). Τους λήστευαν και κακομεταχειρίζονταν μέχρι τέλους (14). «Με την εξορία των συμπατριωτών μας στα βάθη της Ανατολής το 1920, πολλοί χάθηκαν. Όσοι γύρισαν εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας» (15).
Ο ελληνικός Στρατός πλησίασε, αλλά δεν εισήλθε ποτέ στο Ντενιζλί. Παρόλα αυτά, Έλληνες αλευροβιομήχανοι του παρείχαν αλεύρι, με αποτέλεσμα να συλληφθούν και να βασανιστούν μετά την Καταστροφή. Ένας εξ αυτών, ο Αθανάσιος Αμπατζόγλου, κατόρθωσε να αποδράσει και μετά από πολλές περιπέτειες να φθάσει στον Πειραιά, και συγκεκριμένα στην Νίκαια, και να βρεί εκεί την οικογένειά του. Στην Νίκαια, και ιδίως στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, εγκαταστάθηκαν αρκετοί Ντενιζλιώτες, ανάμεσά τους και η οικογένεια Μηνάογλου (συγγενείς εξ αγχιστείας του Αθ. Αμπατζόγλου). Παρότι άμεσους συγγενείς δεν θρήνησε, εντούτοις αντί για 500 στρέμματα καλλιεργήσιμες εκτάσεις που άφησε στο Ντενιζλί, δύο οικείες ανάμεσά τους και το σημερινό δημαρχείο της πόλης (16), έλαβε ένα προσφυγικό 50 τ.μ., όπως συνέβη και με τους περισσότερους Μικρασιάτες.
Παραπομπές:
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, ποτάμια.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, μαχαλάδες, 2.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, εκκλησίες, 1-2.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, εκκλησίες, 3.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, σχολεία.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, μύλοι, 1-3.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, νεκροταφείο.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, σχέσεις και συναλλαγές, 5.
- Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 7.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 13.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 14 και 17.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 15.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 19.
- Βλ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, έξοδος, 21-28.
- Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών/Αρχείο Προφορικής Παράδοσης: Φρυγία, οικισμός Ντενιζλί, Φ 6, σημερινή εγκατάσταση.
- Βλ. Γ.Α.Κ., Αρχείο Εκτιμητικών Επιτροπών Ανταλλαξίμων, 4ο Πρακτικό Δενιζλή και Χωνών, 35