Ι. Μονή Προφήτη Ηλία Θήρας
της Παρασκευής Κ. Οικονόμου, Θεολόγου, Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στο Κανονικό Δίκαιο Α.Π.Θ.
Η Ιερά Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική Μονή Προφήτου Ηλία είναι χτισμένη στην κορυφή του ομώνυμου όρους, σε υψόμετρο 567 μέτρων, τρία χιλιόμετρα από το χωριό Πύργος (του δήμου Καλλίστης), στο νοτιοανατολικό άκρο της Σαντορίνης.
Η Μονή ιδρύθηκε το 1711 από τους αδελφούς Γαβριήλ και Ιωακείμ Μπελώνια από το χωριό Πύργος. Τα δυο αδέλφια, ιερομόναχοι και εφημέριοι στη γενέτειρά τους, ίδρυσαν το Μοναστήρι αξιοποιώντας οικογενειακά τους κτήματα. Με την ίδρυση της Μονής θεσπίστηκε το άβατο, το οποίο διατηρήθηκε μέχρι το 19ο αι. Σήμερα η είσοδος των γυναικών είναι ελεύθερη.
Το Μοναστήρι οικοδομήθηκε σε δυο κυρίως οικοδομικές φάσεις: α) 1711-1724, β)1850-1860. Το Καθολικό (1724) ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του εγγεγραμμένου τρουλαίου σταυροειδούς, με συνεπτυγμένα τα εγκάρσια σκέλη. Είναι χτισμένο δίπλα στο παλαιότερο εξωκκλήσι της Υπαπαντής του Σωτήρος, το οποίο ενσωματώνει στο νότιο κλίτος του. Στην βόρεια πλευρά αργότερα χτίστηκε το παρεκκλήσιο της Αγίας Τριάδος, πάνω από το οποίο χτίσθηκαν τα παρεκκλήσια των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και πιο πάνω του Αγίου Σπυρίδωνος. Αντίστοιχα, στην νότια πλευρά, πάνω από το παρεκκλήσιο της Υπαπαντής, χτίστηκε το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου.
Το τέμπλο του Καθολικού είναι ξυλόγλυπτο, διακοσμημένο με παραστάσεις από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη. Κατασκευάσθηκε με συνεισφορές χριστιανών της Σμύρνης και της Μυτιλήνης, το 1838, και είναι έργο του ξυλογλύπτηΝτεμήΛαγγαδά.
Οι θησαυροί και τα κειμήλια της Μονής αποτελούνται από χειρόγραφα, κώδικες, βιβλία, εικόνες, ιερά άμφια κ.α. Αξιοσημείωτα είναι ένας σιδερένιος σταυρός της εποχής των Σταυροφοριών καθώς και η μίτρα και η αρχιερατική ράβδος του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’. Μέχρι το 1880 στη Μονή ανήκε Ευαγγέλιο επί μεμβράνης, το οποίο κατατέθηκε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Η βιβλιοθήκη του Μοναστηριού περιλαμβάνει 2.000 βιβλία, τα οποία καλύπτουν ποικίλους τομείς.
Σε αργυρές λειψανοθήκες φυλάσσονται ιερά λείψανα των Αγίων: Λουκά, Μηνά, Δημητρίου, Γεωργίου κ.α. Επίσης μεταξύ των λειψάνων, συγκαταλέγεται δάχτυλο του Μ. Βασιλείου, τμήμα της κάρας της Αγίας Παρασκευής, η κάρα του Αγίου Προκοπίου, η ωλένη του χεριού του Αγίου Αντύπα και η πτέρνα του Αγίου Καλλινίκου. Ξεχωριστή θέση κατέχουν τεμάχιο Τιμίου Ξύλου και μέρος του καλάμου που κρατούσε ο Ιησούς.
Η Μονή ανέπτυξε ιδιαίτερη δραστηριότητα και συνέβαλε στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας με την καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων, τη συμμετοχή της σε εθνικά ζητήματα και με το φιλανθρωπικό της έργο. Η Ελληνική Σχολή της Μαρτινούς η οποία λειτούργησε για 40 χρόνια μέχρι το 1845, η ίδρυση του Ελληνορθόδοξου Σχολείου Θήρας (1831), η χορήγηση υποτροφιών στη Ριζάρειο Σχολή, το χωριό Καμάρι που χτίστηκε σε μοναστηριακές εκτάσεις, η ηθική και υλική βοήθεια στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, είναι ένα μικρό δείγμα της διαρκούς προσφοράς.
Στα μέσα του 19ου αι. η Μονή υπήρξε τόπος εξορίας κληρικών, όπως ο Θεόφιλος Καΐρης από την Άνδρο (1840-1842), ο μοναχός Χριστόφορος Παπουλάκος από τα Καλάβρυτα (1852) κ.α.
Ο ισχυρός σεισμός του 1956 προξένησε μεγάλα προβλήματα στο Μοναστήρι. Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων πραγματοποιήθηκαν επισκευαστικές εργασίες στην Τράπεζα, στο Κωδονοστάσιο κ.τ.λ.
Η Μονή διαθέτει αρκετά μετόχια και εξωκκλήσια στη Σαντορίνη και στην Ανάφη. Κάθε χρόνο στις 20 Ιουλίου το Μοναστήρι αποτελεί προσκύνημα ολόκληρης της Θήρας. Μετά την Θεία Λειτουργία τελείται περιφορά της εικόνας του Προφήτη Ηλία, η οποία εξάγεται και περιάγεται και σε περιόδους που το νησί πλήττεται από ανομβρία.
Η Σαντορίνη, το νησί που είναι παγκοσμίως διάσημο για την φυσική του ομορφιά, το μαγευτικό ηλιοβασίλεμα και το ηφαίστειο έχει ένα λιμάνι για να οδηγήσει ο πιστός σ΄αυτό, το καράβι της ζωής του: την Ιερά Μονή του Προφήτη Ηλία.
