Ιερά Μονή Δαφνίου: Το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής
Στη δυτική είσοδο του λεκανοπεδίου της Αθήνας, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω, επί της Λεωφόρου Αθηνών, βρίσκεται η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστή ως Μονή Δαφνίου, το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής.
Η Ιερά Μονή Δαφνίου βρίσκεται στη θέση πιθανότατα του αρχαίου ιερού του Δαφναίου ή Δαφνίου Απόλλωνα. Η ονομασία της ίσως προέρχεται από τις δάφνες που φύονται άφθονες στην περιοχή ή από την Παναγία της Δάφνης στην Κωνσταντινούπολη.
Η Μονή προστατεύεται από οχυρωμένο περίβολο τετράγωνης κάτοψης με δύο πύλες εισόδου στην ανατολική και στη δυτική πλευρά. Στο κέντρο του συγκροτήματος δεσπόζει το καθολικό, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το οποίο χρονολογείται στον 11ο αιώνα και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του ελλαδικού ή ηπειρωτικού οκταγωνικού ναού.
Η μονή φημίζεται ιδιαιτέρως για τα ψηφιδωτό διάκοσμο του καθολικού της, ο οποίος χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα και αποτελεί πραγματικό αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης, ενώ η άψογη τεχνική του εκτέλεση παραπέμπει στην τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Η αρχιτεκτονική του καθολικού, το μέγεθός του και τα απαράμιλλης ποιότητας ψηφιδωτά του, κατατάσσουν τη Μονή Δαφνίου στα σημαντικότερα μνημεία της βυζαντινής εποχής και τη χαρακτηρίζουν ως μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, προστατευόμενο από την UNESCO από το 1990.
Ο τρούλος
Ο τρούλος και η αψίδα που δεσπόζουν στον κατακόρυφο και τον κατά μήκος άξονα του ναϊκού οικοδομήματος συμβολίζουν την ουράνια σφαίρα, ενώ οι κατώτερες ζώνες τη γήινη. Ο δεκαοκτώ μέτρων τρούλος στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς και μέσα από τα δεκαέξι παράθυρά του επιτρέπει στο φως να διαχέεται. Στην οροφή του, στο κέντρο, δεσπόζει ο Χριστός Παντοκράτορας, ένα από τα ωραιότερα ψηφιδωτά της βυζαντινής αγιογραφίας. Μια μορφή αυστηρή, γεμάτη ένταση και δύναμη, σε χρυσοποίκιλτο φόντο –μέρος του οποίου είναι κατεστραμμένο– που περιστοιχίζεται από αγγέλους και προφήτες. Στα σφαιρικά τρίγωνα αναπαρίστανται οι τέσσερις ευαγγελιστές, που κατέγραψαν τη θεία ενσάρκωση και έδρασαν ως σύνδεσμοι μεταξύ γήινης και ουράνιας σφαίρας.
Καθώς το καθολικό είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, στην κόγχη του ιερού δεσπόζει η Παναγία και στον νάρθηκα παρουσιάζονται σκηνές από τη ζωή της. Ωστόσο στον κυρίως ναό εικονίζονται σκηνές και από τον επίγειο βίο του Χριστού και από τον βίο των αγίων. Ανάμεσα στις παραστάσεις που σώζονται είναι ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Σταύρωση και η Ανάσταση.
Στα νοτιοδυτικά του καθολικού σώζονται η υπόγεια κινστέρνα και τα ερείπια του λουτρώνα, στα βόρεια τα ερείπια της Αγίας Τράπεζας και στα νότια αύλειος χώρος με τοξοστοιχίες, πτέρυγες κελιών και βοηθητικά κτίσματα που ανακαινίστηκαν ή ανοικοδομήθηκαν μέσα στα χίλια χρόνια ύπαρξης του ναού.
Η μονή μετά τον 18ο αιώνα παρήκμασε όταν εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς και γνώρισε διάφορες χρήσεις. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, η μονή Δαφνίου αλώθηκε από τους Τούρκους και κάηκε. Στη συνέχεια, το ερειπωμένο μοναστήρι μετατράπηκε σε φρουραρχείο, καταφύγιο επαναστατών και πυριτιδαποθήκη. Από το 1883 και για τουλάχιστον δύο χρόνια, στον χώρο στεγάστηκε το Δημόσιο Ψυχιατρείο.
Τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα το μοναστήρι επισκέφθηκε ο Λόρδος Έλγιν, ο οποίος απέσπασε τρεις λεπτούς ιωνικούς κίονες –που πλέον βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο– που στήριζαν τα τοξωτά ανοίγματα της πρόσοψης του εξωνάρθηκα του καθολικού της μονής. Μόνο ένας από τους κίονες του εξωνάρθηκα παραμένει μέχρι σήμερα στην αρχική του θέση, στη νοτιοδυτική γωνία του κτίσματος. Λόγω της υπόστασής της ως αρχαιολογικού χώρου, η μονή δεν ξαναλειτούργησε ως εκκλησία. Οι εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης του συγκροτήματος και συντήρησης του ψηφιδωτού διακόσμου του καθολικού άρχισαν από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι εργασίες συνολικής αποκατάστασης της μονής εντατικοποιήθηκαν μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1999. Σήμερα, η Μονή Δαφνίου είναι εν μέρει ανοικτή για το κοινό, δεδομένου ότι από το 2011 συντελούνται στο μνημείο εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης.
