Η ιστορική Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος – Σαγματά, ένα από τα αρχαιότερα μοναστήρια, είναι χτισμένη σε υψόμετρο 747 μέτρων στην κορυφή του Σαγματίου όρους. Μισή ώρα περίπου μακριά από τη Θήβα και 8 χιλιόμετρα από την Εθνική οδό Αθηνών – Λαμίας (80ο χλμ.)
Σύμφωνα με τον Παυσανία το βουνό στα αρχαία χρόνια ονομαζόταν «Υπάτιον Όρος» και στην κορυφή του υπήρχε μεγαλοπρεπής αρχαιοελληνικός ναός και άγαλμα του Υπάτου Διός. Στη βυζαντινή περίοδο και ειδικότερα τον 12ο αιώνα, άρχισε να κτίζεται η Ιερά Μονή. Κτήτορας ο Όσιος Κλήμης και χρηματοδότης ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός, ο οποίος με χρυσόβουλό του το 1106 παραχώρησε ιδιαίτερα προνόμια στο μοναστήρι, καθώς και πλούσια δώρα. Την εποχή αυτή αλλάζει και η ονομασία του βουνού από «Υπάτιον» σε «Σαγμάτιον» πιθανώς επειδή το βουνό μοιάζει με σάγμα (=σαμάρι) ή επειδή οι παλαιοί μοναχοί ασκούσαν την τέχνη και εργασία του σαγματοποιού.
Στο κέντρο της Ιεράς Μονής υψώνεται το καθολικό, που είναι αφιερωμένο στη μεταμόρφωση του Σωτήρος και κτίστηκε τον 12ο αιώνα.
Γύρω από το καθολικό είναι κτισμένα τα κελιά, η τράπεζα και οι υπόλοιποι βοηθητικοί χώροι. Στη νότια πλευρά βρίσκεται η τράπεζα της Μονής, το «φωτάναμμα» και στη δυτική πλευρά το πρώτο κελί, όλα κτίσματα του 12ου αιώνα. Τα υπόλοιπα κτίρια (κελιά, αρχονταρίκια κ.λ.π.) είναι κτίσματα από την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Σε απόσταση 150μ. νότια της Μονής βρίσκεται το γραφικό παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου, κτίσμα πιθανώς του 16ου αιώνα. Δυτικά βρίσκεται το νεόκτιστο παρεκκλήσι του Οσίου Κλήμεντος με τον τάφο του. Από το σημείο αυτό η θέα προς τον βοιωτικό κάμπο και τις λίμνες είναι μαγευτική. Από εδώ ξεκινάει και ένα μικρό μονοπάτι που καταλήγει στην απόκρημνη σπηλιά όπου ασκήτεψε ο Όσιος Κλήμης. Γύρω από τη Μονή υπάρχουν ερείπια παλαιοτέρων παρεκκλησίων, ενώ σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου, δίπλα στο δρόμο, βρίσκεται το παρεκκλήσι των Αγίων Σαράντα Μαρτύρων, κτίσμα από την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Τα τελευταία χρόνια έγινε πολύ γνωστός στον Ελλαδικό χώρο ο σύγχρονός μας Ρώσος Άγιος Λουκάς ο ιατρός, αρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας (1877-1961). Μέσα στην Ιερά Μονή υπάρχει παρεκκλήσιο του Αγίου Λουκά. Η μνήμη του τελείται στις 11 Ιουνίου.
ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ
Όσιος Μελέτιος (1035-1105). Κτήτορας της φερώνυμης Ιεράς Μονής στον Κιθαιρώνα. Χρημάτισε γέροντας του Οσίου Κλήμεντος. Από πολλούς υποστηρίζεται ότι για κάποιο χρονικό διάστημα έζησε στον Σαγματά. Η μνήμη του εορτάζεται την 1η Σεπτεμβρίου.
Όσιος Κλήμης (1050-1140). Κτήτορας της Ιεράς Μονής Σαγματά. Αθηναίος στην καταγωγή προσήλθε σε νεαρή ηλικία στην Ι. Μονή Οσίου Μελετίου, όπου εκάρη μοναχός από τον Όσιο Μελέτιο και έμεινε κοντά του 30 χρόνια. Στις αρχές του 12ου αιώνα ήλθε στο Σαγματά και ασκήτεψε «μόνος μόνω Θεώ» σε μια σπηλιά στην άκρη του απόκρημνου βράχου. Στις μέρες του άρχισε να κτίζεται το μοναστήρι. Η μνήμη του εορτάζεται την 26η Ιανουαρίου και την 1η Μαΐου.
Όσιος Γερμανός (1480-1540). Χρημάτισε ηγούμενος της Ιεράς Μονής κατά τους ζοφερούς χρόνους της δουλείας. Ήταν πνευματικός πατέρας του Οσίου Σεραφείμ. Η μνήμη του εορτάζεται την 26η Ιανουαρίου.
Όσιος Σεραφείμ (1520-1602). Καταγόταν από το χωριό Ζέλι. Σε νεαρή ηλικία ήλθε στο Σαγματά και εμόνασε 10 χρόνια. Για περισσότερη άσκηση κατέφυγε στην περιοχή Δομπούς Ελικώνος και έχτισε τη φερώνυμη Ιερά Μονή. Η μνήμη του εορτάζεται την 6η Μαΐου.
Το μοναστήρι γνώρισε μέρες σπουδαίας πνευματικής ακμής και ήταν ο πνευματικός φάρος της περιοχής για πολλούς αιώνες. Δυστυχώς οι εθνικές περιπέτειες των νεότερων χρόνων δεν άφησαν απείραχτο το μοναστήρι. Η Βαυαροκρατία ανέκοψε την πορεία της Ιεράς Μονής όπως και στα περισσότερα μοναστήρια. Τότε το μοναστήρι λεηλατήθηκε και απογυμνώθηκε από τους Ιερούς θησαυρούς του και το κακό συνεχίστηκε αργότερα από τους σύγχρονους ιερόσυλους. Τα κτίρια από τη φθορά του χρόνου και τη λειψανδρία έπαθαν σημαντικές καταστροφές. Η άλλοτε πολυπληθής Ιερά Μονή έμεινε με ελάχιστους και ηλικιωμένους μοναχούς, που δίχως τους αναγκαίους πόρους και με αντίξοες συνθήκες προσπάθησαν να περισώσουν ότι ήταν δυνατόν. Από τη δεκαετία του 1970, άρχισαν σοβαρές αναστηλωτικές εργασίες. Η ανακαίνιση έχει προχωρήσει αρκετά και η ερειπωμένη Ιερά Μονή έχει αλλάξει όψη. Από το 1977 στο μοναστήρι έχει εγκατασταθεί ολιγάριθμη αδελφότητα και λειτουργεί πλέον ως ανδρικό κοινόβιο.