Ιερα Μονή Τατάρνας
Στην τοποθεσία που βρέθηκε η εικόνα κτίστηκε το πρώτο μοναστήρι το οποίο ονομάστηκε ,αγωστο γιατί Τατάρνας ή Τετάρνας. Μάλλον σημαίνει -χωρίς να είναι και βέβαιο- τόπο συγκεντρώσεως πολλών ανθρώπων ή ζώων. Στά σερβοκροατικά πάντως σημαίνει τόπος με πλούσια βλάστηση.
Είναι κτισμένο ανάμεσα σε Αγρίνιο και Καρπενήσι , στην τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών.Η ιστορία της Μονής Τατάρνας αρχίζει από τις αρχές του 12αιώνα .Τότε σύμφωνα με την τοπική παράδοση πέρα από τον Αχελώο στα βουνά του Βάλτου ένας βοσκός μέσα στη νύχτα είδε ένα ζωηρό φως το οποίο έφεγγε σε έρημη περιοχή και το χάραμα εξαφανίζονταν.
Την επομένη ο ίδιος βοσκός είδε και πάλι το φως, όπως έγινε και την τρίτη νύχτα.Για να εντοπίσει το σημείο όπου έβλεπε το φως εμπηξε στη γη μια διχάλα. Ακούμπησε πάνω σ’ αυτή την γκλίτσα του στόχευσε προς την κατεύθυνση που φαινόταν το φως και όταν μάτι, γκλίτσα και φως μπήκαν στην αυτή ευθεία, σταθεροποίησε την ράβδο. Την άλλη μέρα το πρωί εντόπισε το σημείο.Αφού πέρασε κολυμπώντας τον Αχελώο έφθασε σε σ’ ένα τόπο γεμάτο βάτα. Ανάμεσα στα βάτα βρίσκει μια εικόνα μικρή με τον Κύριο μετά την Αποκαθήλωση.
Στην τοποθεσία που βρέθηκε η εικόνα κτίστηκε το πρώτο μοναστήρι το οποίο ονομάστηκε ,αγωστο γιατί Τατάρνας ή Τετάρνας. Μάλλον σημαίνει -χωρίς να είναι και βέβαιο- τόπο συγκεντρώσεως πολλών ανθρώπων ή ζώων. Στά σερβοκροατικά πάντως σημαίνει τόπος με πλούσια βλάστηση.
Κατά τον 14αιώνα η μονή καταστράφηκε,Ωστόσο το 1955 δύο μοναχοί , ο Μεθόδιος και ο Δαυίδ έφτασαν εδώ και άρχισαν να το κτίζουν εκ νέου.Σε αυτό βοήθησε και η συνθήκη του Τσαμασιού που είχε υπογραφή λίγα χρόνια πρίν (1546) έδωσε μια σχετική ανεξαρτησία στο Αρματωλίκι των Αγράφων. Ενα χρόνο αργότερα το 1956 η μονή είχε κτιστεί ενώ τον ίδιο χρόνο ο Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος, με σωζόμενο σιγίλιο ανακηρύσσει την Μονή Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική. Στο σιγίλιο αυτό η Μονή ονομάζεται Παναγία Φανερωμένη.
Μετά το 1580 θα πρέπει το Μοναστήρι να βοηθήθηκε πολύ απ’ τον Σκαρλάτο. Καταγόταν απ’ τ’ Άγραφα. «Τα αποτομώτατα όρη των Αγράφων των εδικών μας, την ρίζαν και την πηγήν του μακαρίτου και περιβοήτου Σκαρλάτου έχουν», όπως θα έγραφε αργότερα Ευγένιος ο Αιτωλός. Ξενιτεύθηκε. Πήγε στην Κων/πολι. Έγινε «σεϊτζής» δηλαδή διαχειριστής των δημοσίων φόρων. Άπέκτησε τεράστια περιουσία. Ένα εκατομμύριο χρυσά νομίσματα, εκτός της ακινήτου. Είναι ο πρόγονος των Μαυροκορδάτων και των Σκαρλάτων, ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας. Αυτός φρόντισε πολύ το Μοναστήρι που είχεν ιδρυθή «εις τας υπωρείας των Αγράφων», της πατρίδος του. Αυτός ανήγαγεν εις περιωπήν την «Ιεράν Μονήν Ιlαναγίας της Φανερωμένης τουπίκλην Τετάρνης» την εν τω Λευκοποτάμω.
Από τότε το μοναστήρι διαδραματίζει σοβαρό ρόλο στην περιοχή. Σε αυτό το βοηθά και η θση του δίπλα στο πέρασμα του γεφυριού της Τατάρνας, απ’ όπου υποχρεωτικά έπερεπε να περάσουν όσοι ήθελαν να. πάνε για Βάλτο, Άγραφα ή και Θεσσαλία .Παροιμιώδης ήταν η φιλοξενία που παρείχαν οι μοναχοί τους οδοιπόρους. Ακόμα και σήμερα σ’ όλη σχεδδν την Ρούμελη, όταν θέλουν να επαινέσουν κάποιον για την φιλοξενία του του λένε: «Τατάρνα τόκαμε το σπίτι του».Την ίδια περίοδο οιι οπλαρχηγοί του Αρματωλικίου των Αγράφων και του Βάλτου είχαν το Μοναστήρι «πασά-κονάκι». Σώζονται ενθυμήσεις σε παληά βιβλία για παραμονή εδώ του Κατσαντώνη (ο οποίος μάλιστα εδώρησε μια μεγάλη ασημένια κανδήλα, αρίστης τέχνης, που σώζεται μέχρι σήμερα) του Ράγκου, του Λεπενιώτη, του Ανδρούτσου, του Καραϊσκάκη.
Πολλά επαναστατικά κινήματα ξεκίνησαν απ’ εδώ. Ο ηρωϊκός Μητροπολίτης Λαρίσης Διονύσιος ο Φιλόσοφος, ο αποκαλούμενος από τους εχθρούς του Σκυλόσοφος, απ’ το Μοναστήρι της Τατάρνας ξεκίνησε το 1601 την επανάστασί του. Γι’ αυτό το Μοναστήρι καταστράφηκε από τους Τούρκους. Παρά τις κατστροφές όμως πάλι ξαναστήνονταν Σώζονται δραματικές εκκλήσεις των πατέρων της Μονής προς τους ηγεμόνες Μολδαυίας και Βλαχίας για βοήθεια. Εκεί μέσα εξιστορούνται τα δεινά της Μονής και οι καταστροφές της από τους επιδρομείς. Ακόμη, μέσα στις επιστολές των Διδασκάλων του Γένους Ευγενίου του Αιτωλού και του μαθητού του Αναστασίου του Γορδίου, φαίνεται καθαρά η αγωνία του Μοναστηριού, oι θυσίες του για την ελευθερία, oι καταστροφές και oι διώξεις σε βάρος των μοναχών. Στο 1804 ερημώνεται εντελώς για 8 μήνες όταν 800 Αρβανίτες μένουν εκεί καταστρέφοντας τα πάντα.
Όταν κηρύχτηκε η επανάσταση οι μοναχοί με επικεφαλής των ηγούμενο Κυπριανό πολέμησαν στο πλευρό του Ανδρούτσου στην μάχη του γεφυριού της Τατάρνας (η πρώτη της Επαναστάσεως). Πολέμησαν επίσης στο πλευρό του Καραϊσκάκη στην μάχη της Κορομηλιάς. Όλη η περιουσία του Μοναστηριού, κινητή, ακίνητη, ποίμνια, χρήματα, διετέθη για τον αγώνα.
Από τους 50 μοναχούς που ζώστηκαν τα άρματα δώδεκα μόνο έμειναν ζωντανοί και επέστρεψαν στη μονή όπου άρχισαν και πάλι την ανοικοδόμηση αφού για μιά ακόμη φορά οι Τούρκοι το είχαν καταστρέψει.
Η πορεία της μονής
Το μοναστήρι ήταν ένα από τα πλέον πλούσια στην Ελλάδα.Είχε πολλά μετόχια και γύρω από αυτό πολλές εκτάσεις στις οποίες καλλιεργούνταν ελιές και αμπέλια.Σιγά- σιγά δεκάδες είναι οι οικογένειες που έρχονται ως εδώ και δημιουργούν τον πρώτο οικισμό.
Είναι τέτοια η επιρροή του που ακόμη και ο Αλή Πασάς ο Τεπελενλής δίδει στο 1810 «μπουγιουρδί», άδεια και χτίζεται ο Ιερός Μετοχιακός Ναός της Αγίας Τριάδος. Σώζεται ακόμη η άδεια με την ιδιόχειρη υπογραφή του στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Και η Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, η Βενετία υπολογίζει σοβαρά το Μοναστήρι. Σε ένδειξη σεβασμού για τους αγώνες «της NUESTRA SINIORA DI TARNE» χαρίζει τέσσαρα ασημένια Άγια Ποτήρια και ένα βαρύ ασημένιο θυμιατό μαρτυρούν μέχρι σήμερα την ευγνωμοσύνη της Βενετίας. Ακόμη και χρυσό δουκάτο του δόγη Αλοΐσιο Μοντσενίγκο βρέθηκε στα ερείπια.
Απο την μακρινή Ρωσία , έρχονται πλούσια δώρα, εικόνες, εγκόλπια χειρόγραφα. Πολλά σώζονται μέχρι σήμερα.
Μετά την απελευθέρωση , και η μονή Τατάρνας απειλήθηκε με διάλυση από τους βαυαρούς του Οθωνα. Οταν οι μοναχοί πληροφορήθηκαν οτι από εκεί θά περνούσε , ο βασιλιάς φρόντισαν να τον συναντήσουν. Τον συνάντησαν στη γέφυρα του Μανώλη όπου του εξιστορούν τις θυσίες και τον αγώνα της μονής κατά των Τούρκων. Ο Οθωνας τελικά αποφάσισε να μη διαλυθεί το μοναστήρι και δίνει σχετική άδεια για την αποκαταστασή του. Μάλιστα τους στέλνει και βαυαρό μηχανικό για τα σχέδια. Σώζονται ακόμη στα γενικά Αρχεία του Κράτους. Νέοι αγώνες, νέα τρεχάματα. Γίνεται έρανος καθ’ άπασαν την επικράτειαν. Το Μοναστήρι προσφέρει όλη του την οικονομική ικμάδα. Τζουμερκιώτες μαστόροι αρχίζονν το 1841 να χτίζουν. Νοτιώτερα όμως απ’ το παλαιό γιατί ο μηχανικός έκρινε σαν επισφαλές το
Τα χρόνια που ακολούθησαν δεν ήταν τα καλύτερα.Οι μοναχοί στράφηκαν κατά των κατοίκων για τα όρια των κτημάτων , ενώ πολλά ήταν τα κρούσματα κακοδιοίκησης.
Το χειρότερο ήρθε το 1963 όταν λογω κατολίσθησης η μονη υπέστη μεγάλες καταστροφές.Αλλά και πάλι οι ζημιές αποκαταστάθηκαν .Σήμερα είναι μια δυναμική μονή στην οποία ο επισκέπτης μπορεί να προσκυνήσει τα τεμάχια Αγίων Λειψάνων των Αγίων: Τρύφωνος, Χαραλάμπους, Ταρασίον Κων/πόλεως, Ακακίου Καυσοκαλυβίτου, Γερασίμου του Μεγάλου, Παντελεήμονος, Ιωάννου Θεολόγου, Ιωάννου του Ελεήμονος, Ιακώβου του Πέρσου, Ελευθερίου, Παταπίου, Ιωάννου του Κουκουζέλους, Θεοδώρου Στρατηλάτου, Πολυκάρπου Σμύρνης, Αντίπα Περγάμου ,Γεωργίου Τροπαιοφόρου, Ιουλίττης, Παρασκευής, Νικολάου Καρπενησιώτου, Μηνά ,Πέτρου Αλεξανδρείας ,Ανδρέου του Πρωτοκλήτου, Μοδέστου ιεροσολύμων, Αναστασίας Φαρμακολυτρίας, Ιωάννου του εκ Κονίτσης καί άλλων.
