Ιστορικά Στοιχεία
Σε απόσταση 13χλμ. από την πρωτεύουσα του νησιού και εντός του οικιστικού πυρήνα της κωμοπόλεως της Κρεμαστής, στα βόρεια επί του κεντρικού οδικού άξονα Ρόδου-Παραδεισίου, βρίσκεται ο μεγαλοπρεπής ενοριακός Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή της Παναγίας Καθολικής, ο οποίος αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Θεομήτορος στα Δωδεκάνησα.
Η υπάρχουσα εκκλησία ανεγερμένη το 1960, οικοδομήθηκε στη θέση παλαιότερου σταυροθολιακού ναού του 1839 που κατεδαφίστηκε το 1958. Από τον παλαιότερο αυτό ναό διατηρούνται η δυτική αυλόπορτα με το κωδωνοστάσιο του 1804, ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα δείγματα αρχιτεκτονικής μπαρόκ στο νησί, καθώς και η εφέστια θαυματουργός εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας. Η εικόνα αποτελεί το σεπτό κειμήλιο της Κρεμαστής και το ιερό προσκύνημα της Δωδεκανήσου και φυλάσσεται σε ειδικά διαμορφωμένο και χαμηλότερο κατά ένα περίπου μέτρο, χώρο, ενσωματωμένο στη νοτιοανατολική γωνία της νέας εκκλησίας. Υπάρχουν, ωστόσο, ενδείξεις ότι η σταυροθολιακή εκκλησία οικοδομήθηκε πάνω στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα προγενέστερου ναού.
Η σημερινή εκκλησία είναι κατασκευασμένη στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης σταυροειδούς εγγεγραμμένης με τρούλο και μεγάλη δυτική κεραία εν είδει νάρθηκα με πατάρι γυναικωνίτη, διατηρώντας ωστόσο στοιχεία βασιλικής, σε θύμηση της παλαιότερου ναού. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Σάββα, ενώ το νότιο στον Άγιο Σπυρίδωνα.
Στο τέμπλο του ναού αναγνωρίζονται δύο κατασκευαστικές φάσεις. Η πρώτη αφορά στο τμήμα του κεντρικού κλίτους, το οποίο προέρχεται από τον παλαιότερο ναό στη θέση του οποίου ανεγέρθηκε ο σημερινός, ενώ η δεύτερη αντιστοιχεί στο τέμπλο των πλάγιων κλιτών και αποτελεί έργο των Κυριάκου Αραού και Παναγιώτη Παπόρη από την Κρεμαστή. Ανάλογης διακόσμησης με το τέμπλο στο μεσαίο κλίτος είναι και ο ξυλόγλυπτος άμβωνας με τον δεσποτικό θρόνο. Αμφότεροι προέρχονται από την προγενέστερη εκκλησία του 19ου αι.
Στο νάρθηκα βρίσκονται τοποθετημένα δύο πανομοιότυπα περίτεχνα ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια. Στο μεν φιλοξενείται η αργυρεπένδυτη εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και στο δε η αργυρεπένδυτη εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας. Η αγιογράφηση του ναού, η οποία αναπτύσσεται πάνω από την ορθομαρμάρωση, έχει πραγματοποιηθεί από αρκετούς καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και ο Ιωάννης Τερζής, μαθητής του Φώτη Κόντογλου.
Σε επαφή με το βορειοδυτικό τμήμα του ναού αναπτύσσεται υπερυψωμένη στοά σχήματος ‘Γ’ με το μεγαλύτερο σκέλος να εκτείνεται προς δυσμάς. Οι κεραίες της στεγάζουν βοηθητικούς χώρους, η ανακαίνιση των οποίων πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, αλλά και το πυργοειδές κωδωνοστάσιο. Στο μέσον της, έμπροσθεν προσκυνηταρίου υπάρχει μαρμάρινη φιάλη αγιασμού. Δυτικότερα της στοάς βρίσκεται το μνημείο του Μητροπολίτου Σπυρίδωνος Συνοδινού, ο οποίος υπήρξε εις εκ των εμπνευστών για την εκ βάθρων ανακαίνιση του Ιερού Ναού της Κοιμήσεως και με την παρουσία του συνέβαλλε καθοριστικά στην υλοποίηση του οράματος αυτού.
Ο ναός της Κοιμήσεως της Παναγίας ή της Καθολικής αποτελεί παρροδιακό, και όχι μόνο, προσκύνημα. Όπως καθιερώθηκε ήδη κατά τον 13ο αι. επί Ανδρονίκου Β’ (1282-1328), ο Αύγουστος είναι συνυφασμένος στη συνείδηση των απανταχού χριστιανών με τη Θεοτόκο με κορύφωση την εορτή του Δεκαπεντάγουστου, ο οποίος αποτέλεσε το κέντρο αυτών των πανηγυρισμών, δημιούργησε τοπικές παραδόσεις και εμφανίσεις λαογραφικών δρωμένων. Έτσι και στην Κρεμαστή, παράλληλα με τις λατρευτικές εκδηλώσεις καθ’ όλη αυτή την περίοδο διοργανώνονται ποικίλες εκδηλώσεις, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η Πανελλήνια Έκθεση Χειροτεχνίας που προσελκύει εκθέτες και επισκέπτες από όλη τη χώρα.
Κειμήλια
Στον Ιερό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου φυλάσσονται αρκετά κειμήλια, όπως βημόθηρα, εικόνες και λειτουργικά βιβλία, κυρίως μηνολόγια και αργυρεπένδυτα Ευαγγέλια, ένα εκ των οποίων εκδόσεως Βενετίας του 1745. Επίσης, αρκετά αργυρά λειτουργικά σκεύη, όπως Άγιο Δισκοπότηρο, σταυρός ευλογίας κληροδότημα του Μητροπολίτου Αποστόλου Τρύφωνος, αρτοφόριο, θυμιατά, κανδήλες, πολυκάνδηλο κ.ά. Από το 2004 και έπειτα στο ναό διατηρούνται μέσα σε λειψανοθήκη τεμάχια οστών του Αγίου Μύρωνος, Επισκόπου Κρήτης, τα οποία προσκόμισε ο Μητροπολίτης Ρόδου κ.κ. Κύριλλος.
Μεταξύ των σημαντικότερων όμως που συνδέονται με την ιστορία και του ναού, συγκαταλέγονται η εφέστιος θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Καθολικής και ο Επιτάφιος Θρήνος.
Εικόνα Παναγίας Καθολικής
Η επιβλητική εικόνα της Παναγίας της Καθολικής, έργο άγνωστου καλλιτέχνη και χρονολογημένη στον 15ο αι., φιλοξενείται σε ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι, χορηγία της μοναχής Ειρήνης Αντώνογλου, τοποθετημένο στη βόρεια όψη του ειδικά διαμορφωμένου χώρου στη νοτιοδυτική γωνία του υπάρχοντος ναού. Ο χώρος αυτός αποτελούσε μέρος της βορειοανατολικής πλευράς της παλαιότερης εκκλησίας. Κατά την παράδοση, ενσωματώθηκε στην νέα κατασκευή, έπειτα από θαυματουργική υπόδειξη της Θεοτόκου για τη μη μετακίνησή της εικόνας της από τη συγκεκριμένη θέση.
Το υπάρχον προσκυνητάρι αντικατέστησε προηγούμενο, το οποίο καταστράφηκε από πυρκαγιά που εκδηλώθηκε στο χώρο το 1935. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή για την αποκάλυψη της τοιχογραφίας της Θεοτόκου, της επονομαζόμενης “Κτητόρισσας” που ανάγεται στους χρόνους οικοδόμησης του πρώτου ναού (13ος αι.).
Η εικόνα μέχρι πρότινος έφερε αργυρή επένδυση τοποθετημένη το 1926 και φιλοτεχνημένη από τον Κωνσταντίνο Κρομμύδα και τον υιό του Δημήτριο, η οποία άφηνε ακάλυπτα τα πρόσωπα των εικονιζομένων και το βάθος.
Οι δεσπόζουσες μορφές της Παναγίας και του Ιησού πλαισιώνονται από σεβίζοντες Αρχαγγέλους, η παρουσία των οποίων συνδέεται με τα σημαντικότερα πρόσωπα και περιστατικά της ιεράς ιστορίας, καθώς «τα επίγεια συγχορεύει ουρανοίς». Στο σύνολό της η παράσταση επιτυγχάνει να μαγνητίσει και να βυθίσει το βλέμμα του προσκυνητή μεταδίδοντάς του την εσωτερική ηρεμία και πραότητα που εκπέμπουν οι εικονιζόμενες μορφές. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα κάλεσμα του βλέμματος σε δημιουργία αγαπητικής σχέσης και κοινωνίας με τον πιστό.
Μικρογραφικό φορητό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας της Καθολικής φιλοτεχνήθηκε τα τελευταία χρόνια επιτρέποντας την εύκολη μετακίνησή της.
Επιτάφιος Θρήνος
Πρόκειται για χρυσοκέντητη απεικόνιση του Επιταφίου Θρήνου επί πορφυρού βελούδινου υφάσματος. Στο μέσον δεσπόζει το άκαμπτο σώμα του Χριστού και περιμετρικά του οι υπόλοιπες μορφές που είθισται να συνοδεύουν το θέμα. Στα τέσσερα άκρα του υφάσματος εικονίζονται σε προτομή οι Ευαγγελιστές.
Η παράσταση πλαισιώνεται από μεγαλογράμματη επιγραφή απόσπασμα από την Ακολουθία του Επιταφίου Θρήνου. Στις παρυφές των στενών πλευρών υπάρχει χρυσοκέντητη η αφιερωματική επιγραφή: ΑΦΙΕΡΟΘΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΝ ΡΟΔΩ ΠΑΝΑΓΙΑΝ-ΚΡΕΜΑΣΤΩ/ΥΠΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΚΑΡΑΒΙΑ ΓΡΙΒΑ, ΤΩ 1912.
Σήμερα ο Επιτάφιος Θρήνος βρίσκεται αναρτημένος σε περίοπτη θέση στο νότιο τοίχο ναού προστατευμένος μέσα σε γυάλινη προθήκη με ξυλόγλυπτο επιχρυσωμένο πλαίσιο.
Συμπληρωματικές πληροφορίες
(Προτεινόμενες διαδρομές)
Κάστρο κρεμαστής
Μέσα στον οικιστικό πυρήνα της Κρεμαστής, μόλις 450μ. νοτιοδυτικά από τον Ιερό Ναό της Παναγίας της Καθολικής και πάνω σε βραχώδες έξαρμα ύψους 28μ. βρίσκεται το ορθογωνίου σχήματος κάστρο, με περίμετρο τειχών 80μ. και έκταση 400τ.μ. Το κάστρο αναφέρεται ότι οικοδομήθηκε από τον Helion de Villeneuve μετά το 1323, οπότε και χρήστηκε Μεγάλος Μάγιστρος.
Ο Μεγάλος Μάγιστρος Pierre d’ Aubusson (1476-1503), στο πλαίσιο επανασχεδιασμού της άμυνας του νησιού, αποφάσισε το κάστρο να εγκαταλειφθεί και δη να γκρεμιστεί. Τελικά, επιλέχθηκε να διατηρηθεί ως φρούριο. Οι υφιστάμενες δομές, όπως υποδεικνύει εντοιχισμένο οικόσημο, ανακαινίστηκαν επί μαγιστρείας Emmery d’ Amboise (1503-1512), ενώ επί Fabrizio del Carretto (1513-1521) πιθανόν δέχθηκε μία ακόμη επισκευή.
Στη δυτική πλευρά του κάστρου οικοδομήθηκε ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου, το εικονογραφικό πρόγραμμα του οποίου παρουσιάζει ενδιαφέρον ως προς τη θεματολογία και την προσαρμογή της στις διαθέσιμες επιφάνειες. Από τις πλέον ενδιαφέρουσες παραστάσεις είναι αυτή της Δευτέρας Παρουσίας στο δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου, χρονολογημένη στα τέλη του 14ου αι.
Σήμερα από το κάστρο διατηρούνται οι δυο θολωτοί χώροι στην πύλη του φρουρίου, τα εξωτερικά τείχη του και η προσφάτως ανακαινισθείσα και εξωραϊσθήσα εκκλησία του Αγίου Νικολάου.
Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, στη θέση ”Κουφάς” Παραδεισίου
Αφήνοντας τον Ιερό Ναό της Παναγίας της Καθολικής και την Κρεμαστή και κατευθυνόμενος νότια, μόλις 500μ. νοτίως του κρατικού αερολιμένα της Ρόδου, ο προσκυνητής συναντά στη θέση Κουφά, μέσα σε κατάφυτη τοποθεσία, τον μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Πρόκειται για έναν ναό οικοδομημένο πάνω στα κατάλοιπα παλαιοχριστιανικής βασιλικής με περισσότερες από μία οικοδομικές και τοιχογραφικές φάσεις, η διάκριση της χρονολογικής ακολουθίας των οποίων δεν είναι πάντοτε εύκολο να προσδιοριστεί.
Στον κατάγραφο εσωτερικά ναό έχει αναγνωριστεί το νεότερο και μεγαλύτερο σε έκταση τοιχογραφικό στρώμα, φιλοτεχνημένο από τον «ΜΑΝΟΥ/ΗΛ Ι(Ε)Ρ(ΕΟC) Κ(ΑΙ) CΑΚΚΕΛΛΙΟΝ ΡΟΔΟΥ» το 1686 που καλύπτει το ανατολικό τμήμα του ναού. Η παλαιότερη φάση, χρονολογημένη στα μέσα του 13ου αι., διατηρείται στο νότιο τοίχο του δυτικότερου τμήματος, το οποίο επέχει θέση πρόναου.
Από τις παλαιότερες αγιογραφίες, η παράσταση της Δευτέρας Παρουσία είναι ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς αποτελεί την παλαιότερη απεικόνιση του θέματος στο δωδεκανησιακό χώρο. Το ενδιαφέρον της έγκειται στην επιλογή να απεικονιστούν μεταξύ των αμαρτωλών όχι μόνο οι συνήθεις μορφές κολασμένων προερχόμενων από τις λαϊκές τάξεις, αλλά και άτομα της ανώτερης κοσμικής και εκκλησιαστικής ιεραρχίας, εκφράζοντας την πεποίθηση των χριστιανών για την απόδοση δικαιοσύνης, με την επίδειξη ελέους στους δικαίους και την απόδοση της αρμόζουσας τιμωρίας στους αμαρτωλούς.
Η θέση της Δέησης στο νάρθηκα είναι απόλυτα συνυφασμένη με το μοναστηριακό τυπικό που θέλει στο χώρο αυτό να ενταφιάζονται οι κτίτορες και να τελούνται οι νεκρώσιμες ακολουθίες. Προς επίρρωση αυτού του τυπικού, στο νάρθηκα του ναού του Αγίου Ιωάννου διατηρούνται δύο αφιερωτικές παραστάσεις και δύο επιγραφές, έξι συνολικά αποθανόντων κτιτόρων, του 14ου, 15ου και 17ου αι.
Άγιος Νικόλαος, Μαριτσά
Αφήνοντας την Κρεμαστή και κατευθυνόμενος ο προσκυνητής επί του επαρχιακού οδικού άξονα Κρεμαστής-Μαριτσών, μετά από περίπου 6,5χλμ. στα νοτιοδυτικά του χωριού συναντά το μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό του Αγίου Νικολάου, ανεγερμένο το 1434/1435, στη θέση παλαιότερης εκκλησίας.
Στον ναό διακρίνονται δύο ζωγραφικά στρώματα προερχόμενα από τρεις διαφορετικές περιόδους. Σπαράγματα του αρχαιότερου, απροσδιόριστης, λόγω αποσπασματικότητας, χρονολόγησης, εντοπίζονται στο χώρο του Ιερού Βήματος. Οι τοιχογραφίες του δεύτερου στρώματος, φιλοτεχνημένες από το ζωγράφο Αλέξιο και χρονολογημένες, βάσει επιγραφής, στα 1434/1435 καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος των επιφανειών. Τη σημερινή μορφή του εσωτερικού διακόσμου συμπληρώνουν οι αφιερωματικού χαρακτήρα απεικονίσεις του Αγίου Τρύφωνος και του πάτρωνος Αγίου Νικολάου που χρονολογούνται στις αρχές του 18ου αιώνα και στα 1763 αντίστοιχα.
Αξιοσημείωτη είναι επίσης η εικονογράφηση αγίων στις κάθετες επιφάνειες των τοίχων που φαίνεται να επιλέχθηκαν ειδικά για τον συγκεκριμένο ναό. Ενδεικτικά αναφέρονται ο Άγιος Τρύφων και ο Άγιος Μάμας που σχετίζονται με τον αγροτοποιμενικό χαρακτήρα της περιοχής και την ιδιότητα των χορηγών, ο Ταξιάρχης Μιχαήλ με το προσωνύμιο (Ο ΘΑ)/ΡΕΝΟC που παραπέμπει στο μεγάλο ομώνυμο προσκύνημα, παρομοίως και ο Άγιος Γεώργιος με το προσωνύμιο ΔΙΑCΟΡΙΤΗC. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η επιλογή των Αγίων Πέτρου και Παύλου που παριστάνονται εκατέρωθεν του θυρώματος, η παρουσία των οποίων ερμηνεύεται ως ένδειξη διαλλακτικότητας απέναντι στη συνένωση των δύο εκκλησιών (η Σύνοδος της Φερράρας-Φλωρεντίας είχε συντελεστεί λίγα χρόνια νωρίτερα).