Μονή Αγίου Νικολάου Βοιωτίας
Η παράδοση, που συμφωνεί με την ιστορική ανάλυση των αρχαιολόγων που αναφέραμε, θέλει μοναστήρι να κτίστηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο Β΄ το Βουλγαροκτόνο (963-1025) και τον στρατηγό του Νικηφόρο Ουρανό.
Το μοναστήρι του αγίου Νικολάου του Νέου στον Υψηλάντη είναι κτισμένο στο στενό της Πέτρας, που σχηματιζόταν ανάμεσα στο Τιλφούσιο όρος και τη λίμνη της Κωπαΐδας. Απέχει από το χωριό Υψηλάντης περίπου 4 χιλιόμετρα.
Η κτιριακή δομή του μοναστηριού θυμίζει τα περισσότερα ελληνικά ορθόδοξα μοναστήρια με το Καθολικό στο κέντρο τους και τριγύρω τα κελιά, οι ξενώνες, τα εργαστήρια και οι βοηθητικοί χώροι.
Η παράδοση, που συμφωνεί με την ιστορική ανάλυση των αρχαιολόγων που αναφέραμε, θέλει μοναστήρι να κτίστηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο Β΄ το Βουλγαροκτόνο (963-1025) και τον στρατηγό του Νικηφόρο Ουρανό.
Το μοναστήρι βρισκόταν σε λειτουργία τον δέκατο αιώνα.
Το σημαντικότερο γεγονός στην ιστορία του μοναστηριού αποτελεί η υπογραφή στα κελιά του της λευτεριάς της Ρούμελης στις 14 Σεπτεμβρίου 1829. Την ημέρα αυτή οι πασάδες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Οτζάκ και Ασλάμπεης ταπεινωμένοι από τη στρατηγική ικανότητα του Δημήτρη Υψηλάντη και την παλληκαριά των Βοιωτών και λοιπών αγωνιστών αναγκάστηκαν να δώσουν εγγράφως τη λευτεριά της Ρούμελης. Το σημαντικό αυτό γεγονός έλαβε χώρα εδώ, στο μοναστήρι του άϊ-Νικόλα, στο οποίο είχε στήσει το στρατηγείο του ο Υψηλάντης, ο οποίος μετά τη θριαμβευτική μάχη της Πέτρας ανέτρεψε τα σχέδια των Οθωμανών και τους υποχρέωσε να πουν το ναι στην ελεύθερη Ρούμελη.
Το μοναστήρι ήταν εγκαταλειμμένο ως το 1967, τότε που μοναχικές υπάρξεις ξεκίνησαν πάλι το αγώνα τους για πνευματική τελείωση με τη συμπαράσταση και ευλογία του οσιομάρτυρος Νικολάου.
