«Ορθόδοξη Ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης: Ιστορία, θεωρία, προοπτικές»
Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγματοποιήθηκε από 11 έως 14 Μαΐου 2017 το Διεθνές συνέδριο με τίτλο «Ορθόδοξη Ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης: Ιστορία, Θεωρία, Προοπτικές», το οποίο διοργανώθηκε από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου με την ευγενική χορηγία της Ευαγγελικής Εκκλησίας της Γερμανίας (EKD).
Μετά τον εναρκτήριο χαιρετισμό του Διευθυντή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Δρ. Παντελή Καλαϊτζίδη, στην πρώτη συνεδρία υπό την προεδρία του, μίλησαν ο Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, Κοσμήτωρ και Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ («Η Παλαιά Διαθήκη στην Καινή Διαθήκη: μια ορθόδοξη ερμηνευτική θεώρηση») ο οποίος επεχείρησε να συζητήσει ορισμένα ζητήματα, όπως η θέση της Γραφής στην Εκκλησία ή ο ιθ´ Κανόνας της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως προϋποθέσεις μιας ορθόδοξης ερμηνευτικής προσέγγισης της Βίβλου, και κυρίως στο συμβατό των προϋποθέσεων αυτών με τις σύγχρονες ερμηνευτικές μεθόδους. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις δυνατότητες εφαρμογής σήμερα της τυπολογικής μεθόδου ερμηνείας της Παλαιάς Διαθήκης ώστε αυτή να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτισμικής πραγματικότητας. Στη συνέχεια η Κυριακούλα Παπαδημητρίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ («Διακειμενικότητα: δυνατότητες και όρια»), αναφέρθηκε σε βασικά στοιχεία της διακειμενικότητας όπως η δημιουργική εμπλοκή, με οποιονδήποτε τρόπο, στην υφή ενός κειμένου, προηγούμενων κειμενικών δεδομένων, από τον συγγραφέα ή τον αναγνώστη, συνειδητά ή ασύνειδα, και η διαδικασία επανερμηνείας, μέσα στο πλαίσιο του νέου κειμένου, αυτών των δεδομένων, με αποτέλεσμα την παραγωγή καινούργιου νοήματος, το οποίο με τη σειρά του επιδέχεται δυνητικά παρόμοια χρήση και εξέλιξη σε κείμενα που θα ακολουθήσουν. Λαμβάνοντας υπόψη τους όρους της βιβλικής θεολογικής επιστήμης, όπως τη θεοπνευστία του ιερού κειμένου, την ιστορικότητα των βιβλικών συγγραφέων και των συνθηκών συγγραφής τους, καθώς και το εκκλησιολογικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται τα εκκλησιαστικά κείμενα, η διακειμενικότητα, κατά την εισηγήτρια, μπορεί να βοηθήσει, και μάλιστα εξαιρετικά, την ερμηνεία των Γραφών.
Στην δεύτερη απογευματινή συνεδρία υπό την προεδρία του Δημήτρη Κυρτάτα, (Καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), ο John Fotopoulos, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Saint Mary’s College, Notre Dame, Indiana (ΗΠΑ) ανέπτυξε το θέμα «Πατερική ερμηνεία της Καινής Διαθήκης και η σχέση της με τη σύγχρονη Ορθόδοξη ερμηνευτική», όπου υποστηρίχθηκε ότι η βιβλική ερμηνευτική των Πατέρων κατανοείται ως κανονιστική αρχή από πολλούς ορθόδοξους χριστιανούς. Ωστόσο, η απλή επανάληψη της ερμηνευτικής των Πατέρων θεωρείται προβληματική, επειδή οι ερμηνευτικές μέθοδοι και αρχές τους συχνά ποικίλουν. Αντίθετα, μία σοβαρή θεώρηση της ιστορίας είναι μάλλον απαραίτητη προκειμένου να θεμελιωθεί πάνω σε αυτήν το αυθεντικό νόημα της Γραφής αλλά και προκειμένου αυτή να αξιοποιηθεί για τη διδασκαλία, την παρηγοριά, την αμφισβήτηση και τη μεταμόρφωση της Εκκλησίας και του κόσμου. Ο π. Cosmin Pricop, Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου (Ρουμανία) μίλησε με θέμα «Ιστορία της θεωρίας της πρόσληψης της Καινής Διαθήκης και εφαρμογή της στη σύγχρονη Ορθόδοξη ερμηνευτική». Κατά τη γνώμη του οι ορθόδοξες ακαδημαϊκές βιβλικές σπουδές οφείλουν να ασχοληθούν σήμερα με δύο βασικά θέματα: α) τη σύγχρονη ερμηνευτική της Βίβλου, όπως αυτή αναπτύχθηκε στις δυτικές βιβλικές μελέτες και είναι γνωστή ως ιστορικο-κριτική ερμηνευτική μέθοδος και β) την πατερική κληρονομιά σε σχέση προς τη βιβλική ερμηνευτική, υποστηρίζοντας ότι δεν είναι δυνατόν να διανοηθεί κάποιος μια σύγχρονη ορθόδοξη ερμηνευτική έξω από τις δύο αυτές παραμέτρους.
Στην πρώτη συνεδρία της δεύτερης ημέρας του συνεδρίου υπό την προεδρία του Δρ. Μιχάλη Χατζηγιάννη, Διευθυντή της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας, ο Μόσχος Γκουτζιούδης, Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ ανέπτυξε το θέμα, «Ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης και ιστορικοκριτική μέθοδος», επεσήμανε τα θετικά αλλά και τα αρνητικά σημεία της ιστορικο-κριτικής μεθόδου με την παρουσίαση των πορισμάτων της συγκεκριμένης μεθόδου ερμηνείας σε ένα ενδεικτικό κείμενο, αυτό της διήγησης των πειρασμών του Ιησού στα συνοπτικά Ευαγγέλια. Στη συνέχεια ο Χαράλαμπος Ατματζίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ μίλησε με θέμα «Σύγχρονικές και μετανεωτερικές προσεγγίσεις της Καινής Διαθήκης εξ επόψεως Ορθόδοξης Ερμηνευτικής» και πρότεινε μια ανακατασκευή της ερμηνείας της Καινής Διαθήκης την εποχή της μετα-νεωτερικότητας, την εποχή του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων και της μιας αλήθειας και του αποκλεισμού της μιας και μοναδικής ανάγνωσης του κάθε κείμενου, μέσα από την προοπτική της λεγόμενης «απολλώνιας και διονυσιακής ερμηνεία της Κ.Δ.».
Στην 4η συνεδρία υπό την προεδρία του John Fotopoulos, Αν. Καθηγητή στο Saint Mary’s College, ο Ιωάννης Καραβιδόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, ανέπτυξε το θέμα «Η χειρόγραφη παράδοση της Καινής Διαθήκης και η σημασία της για την Ορθόδοξη ερμηνευτική», σύμφωνα με τον οποίο οι ερμηνευτές Πατέρες της Εκκλησίας ερμήνευσαν την Κ.Δ. με βάση όχι κάποια κριτική ή απλή έκδοση της Κ.Δ. αλλά στηριζόμενοι σε κάποιο ή κάποια από τα πολλά χειρόγραφα, όπερ και εξηγεί τις διαφορές που διαπιστώνουμε στις παραλλαγές των βιβλικών χωρίων στους Πατέρες αλλά και τις διαφορές μεταξύ των χειρογράφων και της έντυπης Πατριαρχικής έκδοσης της Κ.Δ. του 1904. Η Αικατερίνη Τσαλαμπούνη, Επίκ. Καθηγήτρια Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, και συνδιευθύντρια του Τομέα Κριτικής του Κειμένου της Καινής Διαθήκης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, ανέπτυξε το θέμα «Ο κανόνας της Καινής Διαθήκης και η απόκρυφη γραμματεία εξ επόψεως ορθόδοξης ερμηνευτικής», όπου επεχείρησε να δοθεί μία απάντηση σε μία σειρά από ερωτήματα που σχετίζονται με τον Κανόνα αλλά και το ρόλο των εξωκανονικών κειμένων στην Ορθόδοξη παράδοση. Ποιοι εξωτερικοί ή εσωτερικοί παράγοντες οδήγησαν στη διαμόρφωση του Κανόνα; Ποια η σχέση μεταξύ της κανονικότητας και των διαφορετικών εκδοχών του κειμένου στη χειρόγραφη παράδοση; κ.ά.
Στη συνέχεια έλαβε χώρα το 1ο σεμινάριο υπό την προεδρία του Χαράλαμπου Ατματζίδη με κεντρικό θέμα: «Η Ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης σε διάλογο με τη συστηματική θεολογία, την ποιμαντική και την ιεραποστολική: Το παράδειγμα του Μθ. 28, 16-20». Ο Αθανάσιος Δεσπότης, Δρ. Θ., Υφηγητής του Πανεπιστημίου της Βόννης (Γερμανία) επεχείρησε να προσφέρει μία καινούργια εξηγητική προσέγγιση στην εντολή για ιεραποστολή στο Μθ. 28,16–20 από ορθόδοξη σκοπιά. Ξεκινώντας με την επισκόπηση της μέχρι στιγμής έρευνας, ο εισηγητής υπομνημάτισε στη συνέχεια τους επιμέρους στίχους αναλύοντας τα εξηγητικά τους προβλήματα, με επίκεντρο το κατά πόσο η ιεραποστολή ανήκει στη “φύση” της Εκκλησίας σύμφωνα με το κατα Ματθαίο. Στη συνέχεια ο Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Δρ. Θ., Αρχισυντάκτης του περιοδικού «Σύναξη» και Διδάσκων στο ΕΑΠ, στην εισήγησή του με τίτλο «Το Μθ. 28: 16-20 και η Ιεραποστολή: Από την νεωτερική υποτέλεια στην απελευθέρωση», αναφέρθηκε σε επιμέρους πρόσφατες ερμηνείες του σχετικού χωρίου όπου ορισμένοι ενοχοποιούν καθαυτό το χωρίο και το απορρίπτουν ολότελα. Άλλοι, αντιθέτως, διακρίνουν μεταξύ του χωρίου και της ιμπεριαλιστικής χρήσης του. Έτσι αναπτύσσονται ερμηνείες οι οποίες ανοίγουν απελευθερωτικές προοπτικές: Τονίζεται η δυναμική της Τριαδικότητας ως μοντέλου κοινωνίας μεταξύ του ιεραποστόλου και των υποδοχέων του. Υποστηρίζεται ότι το χωρίο δεν πρέπει να διαβάζεται ερήμην του υπολοίπου ευαγγελίου, και ειδικά ερήμην της αφήγησης ότι τα πρώτα πρόσωπα στα οποία ο αναστημένος Χριστός ανέθεσε ιεραποστολική εντολή ήταν γυναίκες. Αναδεικνύεται η πολυσημία της έκφρασης «πάντα τα έθνη», ώστε να δηλώνει κάθε ομάδα, και δη τους περιθωριοποιημένους. Τέλος, η υπόσχεση του Χριστού για συμπόρευση με τους μαθητές του μέσα στην ιστορία δείχνει ότι η ιεραποστολή είναι κατ’ εξοχήν του Θεού και ότι η Εκκλησία είναι υπόλογη στον Κύριό της. Τέλος ο Νικόλαος Ασπρούλης, Δρ. Θ. Αναπληρωτής Διευθυντής Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, μίλησε με θέμα «Θεολογική ερμηνευτική και συστηματική θεολογία από μια ορθόδοξη οπτική με αφορμή το Ματθ. 28: 16-20», όπου εξέτασε αρχικά και με συντομία το status questionis της σχέσης ερμηνευτικής και ορθόδοξης θεολογίας, το ρόλο της θεολογικής ερμηνευτικής στο πεδίο της συστηματικής θεολογίας, στο βαθμό που αυτή όντως υπάρχει στο ορθόδοξο περιβάλλον. Βασική υπόθεση του κειμένου υπήρξε ότι κεντρικό ερμηνευτικό κλειδί που διατρέχει όλες τις επιμέρους εκφάνσεις της θεολογίας δεν είναι άλλο από τη σχέση Χριστού και Εκκλησίας, θεμελίου και θεμελιούμενου, το οποίο και αξιοποιήθηκε για την ερμηνευτική προσέγγιση του σχετικού ευαγγελικού χωρίου.
Στην συνέχεια και στο πλαίσιο της 1ης στρογγυλής τράπεζας υπό την προεδρία του Χρήστου Καρακόλη, Αναπληρωτή Καθηγητή Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ, Συν-διευθυντή Τομέα Κριτικής του Κειμένου της Καινής Διαθήκης της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από το θέμα «Ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης και ερμηνευτικές άλλων εκκλησιαστικών παραδόσεων». Ο John Fotopoulos από την πλευρά του παρουσίασε την ορθόδοξη προοπτική, ενώ ο Reimund Bieringer, Καθηγητής της Σχολής Θεολογίας και Θρησκευτικών Επιστημών του Καθολικού Πανεπιστήμιου της Leuven (in absentia) παρουσίασε τη ρωμαιοκαθολική. Ο Jeff Baldwin, Διευθυντής και Καθηγητής του Βιβλικού Κολλεγίου Αθηνών μίλησε από τη σκοπιά της προτεσταντικής παράδοσης και εξέτασε στην εισήγησή του πιο προσεκτικά τις διαφορές μεταξύ των δύο παραδόσεων επιχειρώντας να προσφέρει μία σαφή και οριοθετημένη περιγραφή τους, ενώ παράλληλα επεσήμανε σημεία σύγκλησης και συμφωνίας των δύο μεγάλων παραδόσεων μεταξύ τους, με σκοπό την αναζήτηση τρόπων/μεθόδων με τους οποίους/τις οποίες τα δύο ερμηνευτικά μονοπάτια θα μπορούσαν να συναντηθούν.
Η τελευταία ημέρα του συνεδρίου ξεκίνησε με το 2ο σεμινάριο στο οποίο εξετάστηκε το θέμα «Ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης, σπουδές φύλου και κοινωνιολογικές προσεγγίσεις: το παράδειγμα του Α΄ Κορ. 11». Η Jorunn Økland, Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Όσλο και Διευθύντρια του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών, ανέπτυξε το θέμα «Ορθόδοξη και μετα-νεωτερική ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης: Το χωρίο 1:11 της προς Κορινθίους Επιστολής ως υπόθεση εργασίας», όπου επικεντρώθηκε στο ερώτημα: τι σημαίνει η λέξη ορθόδοξος στο πλαίσιο αυτό. Πρόκειται για ερμηνευτική προσέγγιση μελετητών που ανήκουν στις Ορθόδοξες Εκκλησίες ή μήπως υπάρχει μία συγκεκριμένη ορθόδοξη-ακαδημαϊκή μέθοδος με την οποία ερμηνεύεται το χωρίο Κορ. 1:11; Επίσης διέτρξε τις κύριες διαφορές των μετα-νεωτερικών θεωριών, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με τις σύγχρονες ακαδημαϊκές ερμηνείες του χωρίου Κορ. 1:11. Από τη δική του πλευρά ο Bru Wallace, Καθηγητής στο Christian Brothers University, Memphis (ΗΠΑ) παρουσίασε το θέμα «Αναγνωρίζοντας το Σώμα: Η τελετουργία της κοινότητας, η θεία παρουσία και η ασκητική πρακτική στην Α΄ Κορ. 11», όπου περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο οι ερμηνευτές στην ορθόδοξη παράδοση έχουν προσλάβει το Α΄ Κορινθίους 11, αποσκοπώντας να διευκολύνουν τη μεταμόρφωση των πιστών κατά τη συνάντησή τους με το Θεό με βάση ορισμένες ενσώματες πρακτικές. Τέλος ο Lauri Thuren, Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ανατολικής Φιλανδίας, προσπάθησε να αποκρυπτογραφήσει τα βασικά επιχειρήματα του εν λόγω αποσπάσματος εφαρμόζοντας σε αυτό τη σύγχρονη τεχνική ανάλυσης της επιχειρηματολογίας του Stephen Toulmin. Με αυτό τον τρόπο επεχείρησε να βρει το αυθεντικό μήνυμα του αποστόλου προς τους Κορινθίους.
Στην 5η συνεδρία υπό την προεδρία της Jorunn Økland, ο Predrag Dragutinovic, Λέκτορας της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου ανέπτυξε το θέμα «Η ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης στην Ανατολική Ευρώπη: προϋποθέσεις και προοπτικές», όπου προσπάθησε να προσφέρει μία σύντομη επισκόπηση του ιστορικού υπόβαθρου της ερμηνευτικής της Αγίας Γραφής στην Ανατολική Ευρώπη. Στη συνέχεια επικεντρώθηκε στο ζήτημα της πρόσληψης της ιστορικής κριτικής στον ορθόδοξο βιβλικό ακαδημαϊκό χώρο της Ανατολικής Ευρώπης, και της Ορθοδοξίας εν γένει, ενώ ασχολήθηκε και με ορισμένες μελλοντικές προοπτικές. Στη συνέχεια αναγνώστηκε η εισήγηση του Reimund Bieringer (in absentia) με τίτλο: «Η ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης στον τρίτο κόσμο: η πρόκληση ενός αναδυόμενου νέου παραδείγματος», όπου έγινε προσπάθεια να παρουσιαστεί ένα μικρό αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα σχετικών συμβολών στην εν εξελίξει συζήτηση, με ειδική αναφορά στη θεολογία της απελευθέρωσης. Όπως επεσήμανε ο εισηγητής, η δυσαρέσκεια που προκλήθηκε από ορισμένες πτυχές αυτής της θεολογικής-απελευθερωτικής ερμηνευτικής τάσης, οδήγησε τελικά στην ενσωμάτωση των μετα-αποικιακών σπουδών στις βιβλικές σπουδές. Επίσης εξετάστηκαν παραδείγματα συμβολών που ενσωμάτωσαν στοιχεία από επιμέρους πολιτισμικές παραδόσεις, όπως λ.χ. της Ινδουιστικής σκέψης/φιλοσοφίας στην βιβλική ερμηνευτική, της υιοθέτησης των αρχών του Lowland Filipino στις βιβλικές σπουδές, κ.ά.
Στην 6η συνεδρία υπό την προεδρία του Κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ Μιλτιάδη Κωνσταντίνου, ο Πέτρος Βασιλειάδης, Ομότιμος Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ, μίλησε με θέμα «Λατρεία και κείμενο της Καινής Διαθήκης: το παράδειγμα της ευχαριστιακής ερμηνείας», όπου προσέγγισε το θέμα από τη σκοπιά της κριτικής θεολογίας, στην προοπτική της διαλεκτικής σχέσης εσχατολογίας-ιστορίας, ευχαριστιακής δηλαδή οντολογίας και ιεραποστολικής δεοντολογίας, και Αγίας Γραφής-Ευχαριστίας αντί για τη σχέση Αγίας Γραφής-Παράδοσης. Στη συνέχεια συζητήθηκαν όψεις της ευχαριστιακής ερμηνευτικής σε σχέση με το ερώτημα για το αν αυτή αποτελεί προέκταση ή υπέρβαση της κλασικής ιστορικο-κριτικής. Ο δεύτερος ομιλητής Simon Crisp, Συντονιστής επιστημονικών εκδόσεων και ποιοτικών όρων μεταφράσεων Ηνωμένων Βιβλικών Εταιρειών μίλησε με θέμα «Κείμενο και μετάφραση στη σύγχρονη ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης», όπου προσπάθησε να ερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές ερμηνευτικές προϋποθέσεις επηρέασαν την θεωρία και την πράξη της κλασικής κριτικής του κειμένου της Καινής Διαθήκης και της μετάφρασης της Βίβλου.
Στο 2ο σεμινάριο, υπό την προεδρία της Αικατερίνης Τσαλαμπούνη, με το οποίο και έκλεισαν οι εργασίες του συνεδρίου, συζητήθηκε το θέμα «ορθόδοξη ερμηνευτική της Καινής Διαθήκης: παρελθόν, παρόν και μέλλον». Ο πρώτος ομιλητής Βασίλειος Τζέρπος, Δρ. Θ. ΕΚΠΑ, ασχολήθηκε με το παρελθόν της Ορθόδοξης ερμηνευτικής από την ίδρυση της πρώτης Θεολογικής Σχολής στη ελεύθερη Ελλάδα το έτος 1837, εκείνης του Πανεπιστημίου Αθηνών, μέχρι και την δεκαετία του 1960, οπότε και δίνεται νέα ώθηση στις καινοδιαθηκικές σπουδές στη Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρήθηκε μία σύντομη παρουσίαση της παραγόμενης σχετικής βιβλιογραφίας και των ερμηνευτικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται από τους Ορθόδοξους ερμηνευτές, καθώς και της σχέσης της Ορθόδοξης Ερμηνευτικής κατά την εν λόγω περίοδο με τα ερμηνευτικά ρεύματα στη Δύση. Στη συνέχεια ο Αθανάσιος Αντωνόπουλος, Λέκτορας της Θεολογικής Σχολής Αθηνών, παρουσίασε το παρόν της ορθόδοξης ερμηνευτικής της Καινής Διαθήκης, κάνοντας ειδική αναφορά στο ερμηνευτικό έργο και την ευρύτερη προσφορά του π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ, του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Δημητρίου (Τρακατέλλη) και του π. Θεόδωρου Στυλιανόπουλου, ενώ αναφέρθηκε επίσης και τους π. Geroge Parsenios και John Fotopoulos, καθώς και στην προαγωγή της ορθόδοξης ερμηνευτικής γενικότερα και της Καινής Διαθήκης ειδικότερα. Το σεμινάριο ολοκληρώθηκε με την εισήγηση του Χρήστου Καρακόλη, ο οποίος προσπάθησε να ανιχνεύσει και να προβάλει τα στοιχεία εκείνα της ορθόδοξης ερμηνευτικής της Καινής Διαθήκης που απαλλάσσοντάς την από τις αγκυλώσεις της θα μπορούσαν να της επιτρέψουν να διαλεχθεί εποικοδομητικά με τη μετανεωτερική εποχή μας σε επιστημονικό και διαχριστιανικό επίπεδο, καθώς επίσης και να επαναφέρει την Καινή Διαθήκη στο επίκεντρο της ορθόδοξης θεολογικής σκέψης και εκκλησιαστικής ζωής.
Το συνέδριο ολοκληρώθηκε με τον εκκλησιασμό των συνέδρων στον ιερό ναό του αγίου Μοδέστου στα Μελισσιάτικα και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών. Μετά το τέλος κάθε συνεδρίας δόθηκε επαρκής χρόνος για συζήτηση και σχολιασμό των επιμέρους εισηγήσεων του συνεδρίου. Το συνέδριο παρακολούθησαν, μεταξύ άλλων, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. Ιγνάτιος και ο Ποιμένας της Ευαγγελικής Εκκλησίας Βόλου και Πρόεδρος της Γενικής Συνόδου της Ευαγγελικής Εκκλησίας Ελλάδος, οι οποίοι και απηύθυναν χαιρετισμό, οι Καθηγητές της Θεολογικής Σχολή Αθηνών π. Γρηγόριος Παπαθωμάς και Δημήτριος Μόσχος, μέλη του Δ. Σ. της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών, ικανός αριθμός φοιτητών από τις Θεολογικές Σχολές Αθηνών και Θεσσαλονίκης, κ.ά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την τελευταία ημέρα του συνεδρίου και με αφορμή την παρουσία στην Ελλάδα της κ. Christine Chaillot, επιμελήτριας της αγγλόφωνης έκδοσης της Εκδοτικής Δημητριάδος, με τίτλο «The Dialogue between Eastern Orthodox and Oriental Orthodox Churches» (Volos Academy Publications, 2016) έλαβε χώρα σχετική παρουσίαση του τόμου, για τον οποίο μίλησαν με συντομία η ίδια η επιμελήτρια και ο Αναπληρωτής Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής ΕΚΠΑ Δημήτριος Μόσχος.
