Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη εφημερίδα «Κιβωτός της Ορθοδοξίας», που κυκλοφορεί κάθε Πέμπτη πανελλαδικά.
Σε στεριές και νησιά, πολύβουα κέντρα και ξεχασμένα χωριά, ο λαός μας τιμά με τον δικό του τρόπο την Παναγία, τηρώντας ήθη και έθιμα αιώνων, με γλέντια τα οποία, αν και έχουν απομακρυνθεί από την παράδοση, είναι συνυφασμένα με το «Πάσχα του Καλοκαιριού».
Μεγάλες εκκλησίες και ξωκλήσια σε κάθε γωνιά της Ελλάδας στολίζονται, οι θαυματουργές εικόνες γεμίζουν λουλούδια και οι πιστοί σπεύδουν να προσκυνήσουν τη χάρη της Παναγίας.
Κάθε λογής εκδηλώσεις και πανηγύρια διοργανώνονται από τις τοπικές κοινωνίες και τους πολιτιστικούς συλλόγους κάθε περιοχής και ο θρησκευτικός χαρακτήρας συνδέεται άρρηκτα με τη διασκέδαση, με τη συμμετοχή όλων.
Τα πανηγύρια του Αιγαίου
Εκτός από την Παναγία της Τήνου, που η εικόνα της βρέθηκε το 1823 και το μεγαλόπρεπο Προσκύνημά της προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο, υπάρχουν και πολλές ακόμα εκκλησίες στα νησιά.
-Στην Τήνο, το νησί της Μεγαλόχαρης, από τις αρχές Αυγούστου οι προσκυνητές επισκέπτονται τον ναό της για να παρακολουθήσουν τις παρακλήσεις που γίνονται κάθε μέρα μέχρι και τις 13 Αυγούστου, οπότε πραγματοποιείται η τελευταία μεγάλη παράκληση. Την παραμονή της γιορτής, το νησί στολίζεται, το βράδυ τελείται Μεγάλος Αρχιερατικός Εσπερινός και στη συνέχεια Παράκληση και Θεία Λειτουργία. Το πρωί του Δεκαπενταύγουστου γίνεται Αρχιερατική Λειτουργία, ενώ, κατά τη διάρκειά της, ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης, ο αρχηγός του Ναυτικού και οι άλλοι επίσημοι επιβαίνουν σε τορπιλάκατο του Πολεμικού Ναυτικού και ρίχνουν στεφάνια στον υγρό τάφο της «Έλλης», που τορπιλίστηκε έξω από το λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940. Μετά το πέρας της λειτουργίας ακολουθεί λιτάνευση.
-Στην Πάρο, Δεκαπενταύγουστος σημαίνει Παναγία Εκατονταπυλιανή. Τη Θεία Λειτουργία ακολουθούν η μεγάλη παρέλαση και η περιφορά της εικόνας στους δρόμους. Το βράδυ φωταγωγούνται τα σκάφη και γίνεται ρίψη βεγγαλικών, ενώ ακολουθούν εκδηλώσεις με παραδοσιακή μουσική και χορούς.
– Η Παναγιά η Καστριανή στη Τζιά δεσπόζει σε έναν απότομο βράχο πάνω από το Αιγαίο, 12,5 χιλιόμετρα βορειανατολικά της Χώρας. Στο παραδοσιακό πανηγύρι που γίνεται προς τιμήν της, όλο το νησί γιορτάζει με ζωντανή νησιώτικη μουσική, ενώ οι νοικοκυρές σερβίρουν το παραδοσιακό πατατάτο, με τη συνοδεία άφθονου κρασιού.
-Στην Αμοργό, κοντά στο χωριό Λαγκάδα, βρίσκεται η ιστορική εκκλησία της Παναγίας της Πανοχωριανής. Για τους πιστούς που φτάνουν ως εκεί υπάρχει …το κοκκινιστό με πατάτες (πατατάτο) και σούπα από ντόπια κρέατα (ξιδάτο), μεγειρεμένα από τις νοικοκυρές του νησιού με κρέας που προσφέρουν κάθε χρόνο οι βοσκοί της περιοχής. Μετά τη λειτουργία το γλέντι μεταφέρεται στα γύρω χωριά, τη Λαγκάδα, τα Θολάρια και τον Ποταμό.
-Ξεχωριστοί μεζέδες συνοδεύουν και το γλέντι στην Παναγιά της Κάσου, που βρίσκεται στο ομώνυμο χωριό και κάθε Δεκαπενταύγουστο γίνεται μεγάλο πανηγύρι.
-Στην Αγιάσο της Λέσβου διοργανώνεται ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια για την Παναγία. Οι προετοιμασίες ξεκινούν από τις αρχές Αυγούστου και οι εορταστικές εκδηλώσεις κορυφώνονται παραμονή και ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου. Οι πιστοί, ξεκινώντας από την πρωτεύουσα, διανύουν με τα πόδια μια διαδρομή 25 χιλιομέτρων, μέχρι το μοναστήρι και περνούν το βράδυ τους εκεί. Η Θεία Λειτουργία τελείται σε κλίμα κατάνυξης στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, με τη θαυματουργή εικόνα «Αγία Σιών». Η παράδοση λέει ότι η εικόνα μεταφέρθηκε στο νησί από τον ιερέα Αγάθωνα τον Εφέσιο, τον 9ο αιώνα, ο οποίος την έφερε στην Αγιάσο από την Ιερουσαλήμ. Το πανηγύρι διαρκεί πολλές ημέρες.
-Τρεις ολόκληρες ημέρες διαρκεί το πανηγύρι της Παναγιάς στη Σέριφο. Σύμφωνα με το έθιμο, το πρώτο ζευγάρι που θα χορέψει γύρω από την ελιά της εκκλησίας, θα παντρευτεί μέσα στον ίδιο χρόνο. Σήμερα, έχει σχεδόν καταργηθεί, αλλά το γλέντι με τα παραδοσιακά τραγούδια διατηρείται με την ίδια ένταση όλα αυτά τα χρόνια.
-Σε ένα από τα πιο γραφικά και συνάμα απομονωμένα νησιά του Αιγαίου, τη Νίσυρο, τα έθιμα, όπως το Νιάμερο της Παναγίας τηρούνται εδώ και πάνω από 100 χρόνια.
– Η Παναγιά η Σπηλιανή γιορτάζεται για εννέα μέρες, με τις Εννιαμερίτισσες γυναίκες να μένουν στο μοναστήρι όλο αυτό το διάστημα. Την ημέρα του Δεκαπενταύγουστου φτιάχνουν τα κόλλυβα της Παναγίας και αμέσως μετά τη Λειτoυργία, οι ιερείς μεταφέρουν την εικόνα στο χωριό.
-Στην εκκλησία της Κοιμήσεως, στη Φολέγανδρο, ντόπιοι και επισκέπτες κάθονται γύρω από το κοινό τραπέζι για να τιμήσουν την Παναγία στο ναό, έμβλημα του νησιού.
-Στις Ράχες της Ικαρίας στην Ίο στη Σίφνο, στην Άνδρο, στην Παναγιά τη Θαλασσινή, που βρίσκεται σε έναν βράχο μέσα στη θάλασσα, τα «βιολιά» δεν σταματούν να παίζουν παρά μόνο όταν ο ήλιος ανατείλει και οι ντόπιοι κερνούν “φρουτάλια”, την παραδοσιακή ομελέτα και σουμάδα.
Στην Κύθνο, στο Μοναστήρι της Παναγιάς του Νίκους στη Χώρα, καταφθάνουν περπατώντας οι πιστοί από όλο το νησί. Στο πανηγύρι προσφέρονται ντομάτες γεμιστές και κρέας ψητό και το γλέντι κρατά για ώρες. Την ίδια μέρα γιορτάζει και η προστάτιδα του νησιού, η Παναγιά η Κανάλα, προς τιμήν της οποίας διοργανώνονται λαμπρές εορταστικές εκδηλώσεις.
Στην Πελοπόννησο
Το μεγαλύτερο και λαμπρότερο πανηγύρι για τον εορτασμό της Παναγίας στην Πελοπόννησο είναι, αναμφισβήτητα, αυτό της Τεγέας, στην Αρκαδία. Οι εορτασμοί γύρω από το ναό της Επισκοπής διαρκούν από τις 13 έως και τις 20 Αυγούστου και περιλαμβάνουν Παμπελοποννησιακούς διαγωνισμούς λαϊκών χωρών και τραγουδιών, αγώνες στίβου και πληθώρα πολιτιστικών εκδηλώσεων, που προσελκύουν κάθε χρόνο πλήθος επισκεπτών.
Στη Σαμαρίνα, στη Βλάστη και στη Σιάτιστα
Το δικό του, ιδιαίτερο χρώμα έχει το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου στα χωριά της Μακεδονίας. Στη Σαμαρίνα, σε υψόμετρο 1.650 μέτρων, γίνεται μεγάλο πανηγύρι με την ενεργή συμμετοχή των νέων της περιοχής, οι οποίοι χορεύουν τον παραδοσιακό χορό τσιάτσιο στο προαύλιο της εκκλησίας της Μεγάλης Παναγιάς, υπό τους ήχους του κλαρίνου.
Στα Σιάτιστα αναβιώνει κάθε χρόνο το έθιμο των καβαλάρηδων, σύμφωνα με το οποίο μεγάλες παρέες με στολισμένα άλογα κατευθύνονται στο μοναστήρι του Μικροκάστρου, προσκυνούν την εικόνα και επιστρέφουν στο χωριό για γλέντι και χορό ως το πρωί.
Εντυπωσιακό είναι και το πανηγύρι που γίνεται σε ένα όμορφο ορεινό χωριό στην Κοζάνη, τη Βλάστη. Η γιορτή διαρκεί τρεις ημέρες και οι πιστοί τιμούν την παράδοση, χορεύοντας τον παραδοσιακό χορό «τρανό».
– Ιερά μονή Παναγίας Σουμελά: Στις πλαγιές του Βερµίου Όρους, στην Ηµαθία, κοντά στο χωριό Καστανιά, χιλιάδες πιστοί συρρέουν κάθε χρόνο στο ιερό προσκύνηµα της Παναγίας Σουµελά για να προσκυνήσουν τη θαυµατουργή εικόνα, όπως και τις ηµέρες της πανηγύρεως. Πρόκειται για µια προσπάθεια αναβίωσης της περίφηµης οµώνυµης µονής, στο όρος Μελά, κοντά στην Τραπεζούντα του Πόντου. Η εκκλησία χτίστηκε το 1951 από τους πρόσφυγες του Πόντου, στη µνήµη της ιστορικής οµώνυµης µονής. Εκεί φυλάσσεται η θαυµατουργή εικόνα της Παναγίας, που είναι φιλοτεχνηµένη από τον Ευαγγελιστή Λουκά.
Ήπειρος
Στο χωριό Καλαρρύτες, γνωστό και ως «Αετοφωλιά» της Ηπείρου, αφού είναι χτσιμένο στα 1.200 μέτρα υψόμετρο, γιορτάζουν την Παναγία στις 15 Αυγούστου με μεγάλη λαμπρότητα. Μετά το τέλος της λειτουργίας ακολουθεί αρτοκλασία με σιτάρι, η λεγόμενη “απλάδα” και στη συνέχεια οι πιστοί χορεύουν τον παραδοσιακό χορό, χωρισμένοι σε ζώνες, που η πρώτη περιλαμβάνει μόνο άνδρες και οι επόμενες τρεις γυναίκες. Χορεύουν ως επί το πλείστον ηπειρώτικο τσάμικο. Το απόγευμα, την ώρα του χορού, γίνεται η περιφορά της εικόνας της Παναγίας.
Ιόνιο
Στην Κεφαλονιά, δυτικά της ηπειρωτικής Ελλάδας, στο σύµπλεγµα των Ιονίων Νήσων, και συγκεκριµένα κοντά στο χωριό Μαρκόπουλο, τα φιδάκια της Παναγιάς προσελκύουν κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές. Κάθε 15 Αυγούστου ακίνδυνα φιδάκια µε σταυροειδές σχήµα στο κεφάλι εµφανίζονται στον τρούλο της Παναγιάς της Λαγκουβάρδας. Σύµφωνα µε τον µύθο, πρόκειται για τις καλόγριες ενός παλιού µοναστηριού που υπήρχε στην περιοχή, οι οποίες, προκειµένου να µην πέσουν στα χέρια των πειρατών, παρακάλεσαν την Παναγιά να τις µεταµορφώσει σε φίδια. Επίσης, στην Παναγιά τη Γραβαλιώτισσα, στο χωριό Πάστρα, οι κρίνοι που τοποθετούνται στην εικόνα της ανθίζουν δύο φορές τον χρόνο. Χάρη σε αυτά τα «θαύµατα», τα δύο χωριά συγκεντρώνουν πλήθος κόσµου στα πανηγύρια τους.
Η Παναγιά η Γοργόνα της Λέσβου
Κατάμπροστα στο ψαραδολίμανο, μέσα στο μάτι του πουνέντη, ορθώνεται πάνω σε θεώρατη θαλασσοβραχιά το ξωκλήσι της Παναγιάς της Γοργόνας. Τούτο τον όγκο της πέτρας τόνε κράζουν οι χωριανοί «της Παναγιάς τα Ράχτα». Ο βράχος είναι ριζωμένος στον πάτο. Σηκώνεται μες από τα νερά σα θεριό που ξενέρισε το μισό και εκεί πέτρωσε. Οι άνθρωποι ρίξανε ριχτίμι στην προέκταση του βράχου. Έτσι έκαναν εύκολα το μόλο του λιμανιού, και το διαφεντεύουν από τις αγροκαιριές της Ανατολής. Όσο γέρνει η μέρα σκουραίνουν οι ίσκοι μέσα στα νερά και τα ράχτα ροδίζουνε στον ήλιο με το χρώμα του ξερού τριαντάφυλλου. Τη νύχτα ο όγκος τους ξεκόβει ψηλός και σκοτεινός μες από την ισάδα της ακρογιαλιάς και του νερού. Στέκεται σα δραγάτης και ξαγρυπνά πάνω από τα μαγαζάκια και τα λίγα σπίτια της Σκάλας. Οι περαστικοί τρατάρηδες ανεβαίνουν και ανάβουν φωτιές εκεί πάνω, στις γούβες και στα σπηλάδια, να βράσουν την κακαβιά. Οι μεγάλοι ίσκοι τους κουνιούνται με την αντιλαμπή στ’ ασβεστωμένα ντουβάρια της Παναγιάς και πάλι χάνονται. Το ξωκλήσι δεν είναι να πεις τίποτα παλαιϊκό χτίσμα, απ’ αυτά τα μικρά αριστουργήματα που μαστόρεψε η βυζαντινή αρχιτεκτονική σ’ όλη την Ελλάδα. Είναι τετράγωνο και γερό, χτισμένο με πολλή ευλάβεια και λίγο γούστο από κάτι θεοφοβούμενους μαστόρους και ναύτες, πάνε τώρα εβδομήντα ή ογδόντα χρόνια.
Περνούσαν με μια μπρατσέρα, κι ο εργολάβος τους μαζί, συμφωνημένοι στα βορεινά του νησιού, σ’ ένα κεφαλοχώρι, να χτίσουν κάποιο σαπουνάδικο. Στο δρόμο τους πήρε αλακάπα ένα άγριο μπουρίνι. Πήγαν να μπατάρουν εκεί απέξω στον κάβο Κόρακα, σαν αντίκρισαν ξάφνου της Παναγίας τα ράχτα. Γλίτωσέ μας, τάχτηκε ο εργολάβος, και μεις θα σου χτίσουμε ένα ξωκλήσι. Μεμιάς καταλάγιασε ο καιρός, οι μαστόροι και το τσούρμο απάγγιασαν στο μικρό λιμάνι της Παναγιάς. Δέσανε πρυμάτσα και κάμαν το τάμα τους. Γι’ αυτό το εκκλησάκι τούτο μοιάζει τόσο πολύ με μικρό λαδομάγαζο.
Έχει ένα καμπανάκι κρεμασμένο από σιδερένια καμάρα. Από σκέτο σίδερο είναι κι ο διπλός σταυρός πάνω στη σκεπή. Έχει ακόμα κ’ ένα ψηλό κατάρτι για τη σημαία, σιδεροδεμένο με χυτό μολύβι στο βράχο και στις γωνιόπετρες, εκεί πίσω στη ράχη της αχιβάδας. Αυτό το ξύλο είναι λάφυρο από τη ναυμαχία της «Έλλης» και το παρακύλησε το κύμα ως εδώ γύρω. Το περιμάζεψαν οι χωριανοί, και σα λευτέρωσε ο «Αβέρωφ» το νησί, το σήκωσαν εκεί και ισάρισαν μια μεγάλη γαλανόλευκη να παίζει χαρωπά με τον αγέρα κάθε Κυριακή, να τη βλέπουν και να καμαρώνουν.*
*Απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Στράτη Μυριβήλη «Η Παναγιά η Γοργόνα»
Το εκκλησάκι της Παναγιάς της Γοργόνας, σκαρφαλωμένο σε ένα βράχο, βρίσκεται στη Σκάλα Συκαμινιάς (Συκαμιάς), ένα γραφικό ψαροχώρι στη βόρεια ακτογραμμή της Λέσβου, επίνειο της Συκαμινιάς (Συκαμιάς).
Σύμφωνα με την παράδοση, το εκκλησάκι οφείλει την ξεχωριστή ονομασία του σε μια τοιχογραφία που υπήρχε σε αυτό και παρουσίαζε την Παναγία με ουρά γοργόνας. Η Παναγιά αυτή, «η πιο αλλόκοτη μέσα στην Ελλάδα και σ’ όλο τον κόσμο της χριστιανοσύνης», κατά τον Μυριβήλη, υπήρξε δημιούργημα ενός άγνωστου λαϊκού ζωγράφου.
Ασφαλώς, η Παναγιά η Γοργόνα έγινε διάσημη χάρη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του δημοσιογράφου, λογοτέχνη και ακαδημαϊκού Στράτη Μυριβήλη (1892-1969), που καταγόταν από τη Συκαμινιά.