Ο Εθνοφυλετισμός-Πανσλαβισμός της Τσαρικής και Σοβιετικής Ρωσίας στο πρόσωπο του Πούτιν
Των Βλασίου Φειδά, Αθανασίου Αγγελοπούλου, Εμμανουήλ Καραγεωργούδη, Δημητρίου Κουτρούλα, Κυριάκου Μωυσίδη, Μελών-Ερευνητών του Ιδρύματος Εθνικού & Θρησκευτικού Προβληματισμού (Ι.Ε.Θ.Π.)
Συνεχίζεται από το προηγούμενο
Οι αντιδράσεις Προκαθημένων και Ιεραρχών της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Η στάση του Πάπα Ρώμης Φραγκίσκου. Τι δέον γενέσθαι.
- α. Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως
Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος Α΄. Στις 24 Φεβρουαρίου, ημέρα Πέμπτη, άρχισε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Την Κυριακή 27 Φεβρουαρίου, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ως ο «πρώτος μεταξύ ίσων» στο Πανορθόδοξο Σύστημα Διοικήσεως της κατ’ Ανατολάς Ορθοδόξου Εκκλησίας, λαμβάνει πρώτος θέση, υπό την ιεροκανονική ιδιότητα του Πρωτοθρόνου της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Υπήρξε, εξ άλλου, η Κωνσταντινούπολη, υπενθυμίζουμε, η φιλόστοργος, χειραγωγός εις Χριστόν, Μήτηρ Εκκλησία της Μητροπόλεως Κιέβου από τον 10ο αι. μ.Χ. και εξής. Το καθεστώς αυτό, ως γνωστό, ανανεώθηκε με το ιεροκανονικό «Γράμμα Εκδόσεως» του 1686. Αυτό αντικαταστάθηκε με τον Τόμο Αυτοκεφαλίας στην Εκκλησία Ουκρανίας, στις 6 Ιαν. 2019. Έτσι, από Μητέρα Εκκλησία η Κωνσταντινούπολη κατέστη και Αδελφή Εκκλησία της Εκκλησίας της Ουκρανίας, δηλ. ισότιμος και ισόψηφος με τις άλλες 14, ως 15η, κατά Τόπους Επίσημες Εκκλησίες, συμπεριλαμβανομένης, ως πρώτης, μεταξύ των 15 τώρα, της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως.
Το βαρύ αυτό, σχεδόν δυσβάστακτο, παρελθόν και παρόν υποχρεώνει τον Βαρθολομαίο Α΄ να προσδιορίσει ξεκάθαρα την θέση Του στο όλο νέο γεωπολιτικο-στρατιωτικό γεγονός της 24ης Φεβρουαρίου 2022. Υπενθυμίζει την ευθύνη προς τούτο και των άλλων Αδελφών Εκκλησιών, τις οποίες, ούτως ή άλλως, αντιπροσωπεύει ως «πρώτος μεταξύ ίσων». Δηλώνει, προφορικώς, γραπτώς, υπό τύπον εκκλήσεως, και επαναληπτικώς, μεταξύ άλλων, τα εξής: «να τερματισθεί ο πόλεμος…η πολεμική επίθεση και απροκάλυπτη εισβολή της Ρωσίας είναι πέραν κάθε εννοίας δικαίου και ηθικής». Και αλλού: «η παγκόσμια Κοινότητα παρακολουθεί εμβρόντητη την, πέραν κάθε εννοίας δικαίου και ηθικής, πολεμική επίθεση και απρόκλητη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, ένα ανεξάρτητο και κυρίαρχο Κράτος…εξελίσσεται στην Ευρώπη, στην γειτονιά μας, η σφοδρότερη σύγκρουσις από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου». Και τελειώνει την έκκληση: «Κατευθύνουμε την προσευχή μας στον Κύριο Ιησού, τον Άρχοντα της ειρήνης, ζητώντας Του με ζέση ψυχής, όπως “ισχύν τω λαώ αυτού δώση” και “ευλογήση τον λαόν αυτού εν ειρήνη” (ψαλμ. Κη΄, 11)» (βλ. Newsroom, 27 Φεβρ. 2022).
Χαλκηδόνος Γέροντας Εμμανουήλ. Ως Μητροπολίτης Γαλλίας αναδέχθηκε στους ώμους του και έφερε σε ιεροκανονικό πέρας το βαρύτατο Ζήτημα της διαδικασίας Αυτοκεφαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας, υπό τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του πολυπείρου στα θέματα αυτά, μετά της Πατριαρχικής Ιεράς Συνόδου, Πατριάρχου Βαρθολομαίου Α΄. Ο ίδιος συντόνισε επιτυχώς «την ενωτική Σύνοδο, που συνεκλήθη στο Κίεβο, στις 15 Δεκ. 2018, στην οποία είχαν κληθεί να συμμετάσχουν και οι Επίσκοποι, οι οποίοι ήσαν κάτω από το Πατριαρχείο Μόσχας στην Ουκρανία. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο απέστειλε σ’ όλους προσκλήσεις», γράφει. Προσθέτουμε εμείς εδώ και στον Έξαρχο της Μόσχας στην Ουκρανία, τον Μητροπολίτη Ονούφριο. Και αλλού: «Τουλάχιστον, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έδωσε την δυνατότητα μια ομαλής εξελίξεως», «να γίνει η εκλογή του Πρώτου της Εκκλησίας και εξελέγη ο Μητροπολίτης Επιφάνιος, και αργότερα, στις 6 Ιαν. 2019, να δώσει ο Παναγιώτατος τον Τόμο Αυτοκεφαλίας στο Φανάρι, στον νέο Μητροπολίτη». Και αλλού: «Το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν έκαμε κάτι αντικανονικό, ήταν μέσα στα πλαίσια της δικαιοδοσίας που έχει, διότι η Μητέρα Εκκλησία δίνει το αυτοκέφαλο, από την Μητέρα Εκκλησία πήραν το αυτοκέφαλο και το Πατριαρχείο Μόσχας και τα Πατριαρχεία Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Γεωργίας και όλες οι Αυτοκέφαλες Εκκλησίες οι νεώτερες, ας μη το ξεχνάμε αυτό». Να επισημάνουμε εμείς εδώ τούτο. Ποιο; Κάτω από ποιες ιδιότροπες συνθήκες, μάλιστα, κοσμική τσαρική παρεμβάσει, απέκτησε η Ρωσία το ιεροκανονικό αυτοκέφαλο (1452) και στην συνέχεια τιμήθηκε και με την Πατριαρχική τιμή. Όλα, εν τέλει, συντελέσθηκαν ιεροκανονικώτατα. Φυσικά, ο Μόσχας Κύριλλος όλα όσα επακριβώς ιεροκανονικώς έγιναν στην ενωτική Σύνοδο του Κιέβου (15 Δεκ. 2018) είναι αυτά που απηύχετο να γίνουν, όπως αποδεικνύεται από τις εν συνεχεία και μέχρι σήμερα αντιδράσεις. Και την τελευταία, την ίδρυση «Ψευδοεξαρχίας» του Ρωσικού Πατριαρχείου στα γεωγραφικά δικαιοδοσιακά όρια του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής. Το ιεροκανονικώς πραχθέν θεωρείται “σχίσμα” και ο τρόπος “αθέμιτος”, κατά τον Πατριάρχη Μόσχας.
Τέλος, προσεκτέο και το εξής του Γέροντος Χαλκηδόνος. Λέγει επιλέξει: «Νομίζω ότι δεν πρέπει να φτάνουμε σε ακρότητες. Έχουμε δυνατότητες ακόμη να αξιοποιήσουμε τον διάλογο και να φθάσουμε σ’ αυτόν. Εμείς τους καλέσαμε πάντοτε και πολλάκις και είμαστε πρόθυμοι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο να δεχθούμε τον καθένα αρμόδιο, να καθίσει γύρω από το ίδιο τραπέζι και να βρούμε μια ειρηνική λύση, η οποία θα είναι συμφέρουσα για όλη την Εκκλησία…».
- β. Πατριαρχείο Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής
Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος Β΄. Ο Πατριάρχης, με αφορμή την γνωστή, όπως αποδείχθηκε ήδη, διά των αιώνων τακτική των αντικανονικών εισπηδήσεων του Πατριαρχείου Μόσχας σε άλλες Τοπικές Εκκλησίες (πρώτη περίπτωση αυτή της Ηγεμονίας Κιέβου, σημ. Ουκρανίας, 1654 κ.ε.) και τώρα (28 Ιαν. 2022) στο Πατριαρχείο Του, ομιλεί, ορθώς, για «την αντικανονική εισπήδηση» στα ιεροκανονικά γεωγραφικά όρια του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής του Πατριάρχου Μόσχας Κυρίλλου.
Ποια η αιτία; Τούτο, λέγει ο Αλεξανδρείας, κάμνει η Μόσχα, ως ένα είδος «αντιποίνων της Ρωσικής Εκκλησίας». Πώς αυτό; Επειδή το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας αναγνώρισε την ιεροκανονική Αυτοκεφαλία της Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας (6 Ιαν. 2019). Το αντίποινο γεγονός αποδεικνύεται από την απαντητική επιστολή του Μόσχας Κυρίλλου προς τον Αλεξανδρείας Θεόδωρο Β΄, τον τελευταίο διαμαρτυρηθέντα για το γεγονός της «ψευδο» «Πατριαρχικής Εξαρχίας Αφρικής και του διορισμού Εξάρχου» Μόσχας στην Αφρική, που συνιστά δικαιοδοσία ιεροκανονική του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής, διά των Οικουμενικών και των εν συνεχεία Τοπικών Συνόδων, ως πρόσφατα.
Γράφει ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος: «…δεν άκουσα, ωστόσο, από την Υμετέρα Μακαριότητα, ποιοί κανονικοί λόγοι Σας προέτρεψαν στην αναγνώριση της Ουκρανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, ως μη υφισταμένη πλέον και αθέμιτη». Δεν μας εκπλήσσει η απάντηση. Διότι είναι γνώριμη διά των αιώνων η, κοσμικής νοοτροπίας, αντιμετώπιση ιεροκανονικών πραγμάτων από την πλευρά του Πατριαρχείου Μόσχας, με κοσμικά κριτήρια. Η παρούσα έρευνα το αποδεικνύει, με πρώτο θύμα το Κίεβο.
Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος Β΄, που έχει καταδικάσει απερίφραστα την «εισβολή» των ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία, συναρτά, εύλογα, την «εισβολή» σε στρατιωτικό επίπεδο με την «εισπήδηση» σε πνευματικό επίπεδο. Δηλώνει «την άλλη άσχημη εμπειρία της εκκλησιαστικής εισβολής της Ρωσικής Εκκλησίας στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας».
- γ. Εκκλησία της Ελλάδος
Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Β΄. Αξιολογούμε ως μοναδική, για την περίπτωση της ρωσικής στρατιωτικής «εισβολής» στην Ουκρανία, την «Επιστολή Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερωνύμου Β΄, προς τον Πατριάρχη Μόσχας κ. Κύριλλο». Κάποια συγκλονιστικά αποσπάσματα: «Η Εκκλησία της Ελλάδος αισθάνεται έντονον το χρέος να υψώση φωνήν διαμαρτυρίας υπέρ πάντων των, ως μη ώφειλε, θυμάτων του πολέμου και υπέρ πάντων των διωκομένων. Θρηνεί δι’ όσους εθανατώθησαν, αλλά και δι’ όσους εισέτι δοκιμάζονται και διώκονται εκ της κακότητος, της μισαλλοδοξίας και της βαρβαρότητος, αίτινες προέρχονται, δυστυχώς, ουχί εξ αλλοπίστων, αλλ’ εξ ομοδόξων Χριστιανών». Και αλλού: «Η Εκκλησία της Ελλάδος…απευθύνει θερμοτάτην έκκλησιν…ίνα, επ’ αφορμή και της επικειμένης ενάρξεως της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αντισταθή η Υμετέρα Μακαριότης και σύμπασα η Αγιωτάτη Εκκλησία της Ρωσίας εις τα πολεμικά σχέδια των κοσμικών ηγετών και εστέ βέβαιος ότι η παρέμβασις της Υμετέρας Μακαριότητος προς τον ανωτέρω σκοπόν θα αποβή καταλυτική». Και αλλού: «ο πόλεμος μεταξύ ομοδόξων Εθνών απομειοί την φερεγγυότητα ημών ως Χριστιανών». Στο τέλος της Επιστολής κάμνει ύστατη έκκληση ο Μακαριότατος στον Πατριάρχη Μόσχας, ώστε να συμβάλη «εν τω συνδέσμω της αγάπης εις την επικράτησιν της ειρήνης, ήτις εστίν Αυτός ο Χριστός. Τοιουτοτρόπως, η Ορθόδοξος Εκκλησία θα αποδειχθή ως ο γνησιώτερος και ισχυρότερος ειρηνοποιός παράγων…».
Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος. Ο Ιεράρχης θέτει την γραφίδα του επί «τον τύπον των ήλων». Απευθύνεται προσωπικά στα Κηρύγματα του Πατριάρχου Μόσχας Κυρίλλου, την εβδομάδα των Παθών, που «καλεί τον πιστό ρωσικό λαό να συσπειρωθεί με τους ηγήτορες της συντελουμένης εισβολής στην Ουκρανία, για να γίνουν ένα τείχος αντίστασης απέναντι στον “φιλελεύθερο δυτικό πολιτισμό”, καθώς τον θεωρεί παρακμιακό και ανήθικο». Και πώς δρα επί του πολεμικού πεδίου; Γράφει ο Σεβασμιώτατος: «Υποκινεί Τσετσένους μαχητές, ακραίων ισλαμιστικών απόψεων και συμπεριφορών, να κινηθούν εναντίον Ορθοδόξων Χριστιανών στην Ουκρανία, προκειμένου να διαφυλάξει μάλλον τα φοβικά σύνδρομα της πολιτικής εξουσίας της Ρωσίας, για εξάπλωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Ουκρανία, το θεωρούμενο “εγγύς εξωτερικό” της Ρωσίας». Και αλλού: «Πρόκειται για εξουσία “αφωρισμένη εις ευαγγέλιον Θεού”…έκφραση μιας εκκοσμικευμένης εξουσίας μίσους…». Και αλλού: «Είναι δυνατόν ένας εκκλησιαστικός άνδρας να μη φανερώνει στον “εν χάριτι άλατι ηρτυμένο” λόγο του, στα έργα και στις προτροπές του, ότι “μακάριοι οι ειρηνοποιοί”…»; Και αλλού: «Η στάση του Προκαθημένου της Εκκλησίας της Μόσχας επιβεβαιώνει ότι η δυτικού τύπου πολιτιστική αλλοίωση, την οποίαν φοβάται και προσπαθεί να απεμπολήσει με την “συσπείρωση” βρίσκεται ήδη εντός των εκκλησιαστικών του τειχών». Και κατακλείει τις αξιολογήσεις του ο Ιεράρχης ως εξής: «Για όσον καιρό ο Πατριάρχης Μόσχας βρίσκεται εγκλωβισμένος σε μία μορφή εξουσίας του “κόσμου τούτου”, δυστυχώς δεν θα μπορεί να γίνει επηρεαστικός φορέας του πνεύματος του Χριστού…Πώς συμβιβάζεται να κοινωνεί του Αναστημένου σώματος και αίματος του Χριστού, ευχόμενος “εις ζωήν αιώνιον”, όταν σήμερα και αύριο θα προτρέπει τον λαό του σε πράξεις αιματοβαμμένες;».
4.δ. Εκκλησία Αλβανίας
Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και Προκαθήμενος της Εκκλησίας της Αλβανίας Αναστάσιος
Σε Μήνυμά Του, με αφορμή τα γεγονότα της Ουκρανίας (βλ. Εφ. ΤΟ ΠΑΡΟΝ, 10-4-2022) επισημαίνει ο Αρχιεπίσκοπος Αναστάσιος τα εξής: «Βαθύς πόνος και θλίψη πλημμυρίζει την ψυχήν των ανθρώπων, όταν διακόπτεται ο διάλογος για την ειρήνη και αρχίζει ο αδελφοκτόνος πόλεμος, με τον μονόλογο της βίας του ισχυρού και θύματα, κατά κανόνα, τους αθώους, τους ανυπεράσπιστους και τα κύματα των προσφύγων. Η χριστιανική συνείδηση καταδικάζει κάθε μορφή βιαιοπραγίας, παρακινώντας επίμονα τον καθένα, στα μέτρα των δυνατοτήτων του, να συνεισφέρει στην ειρήνευση και στην καταλλαγή στην πολύπαθη Ουκρανία και όπου Γης. Σταθερή αρχή μας παραμένει ο λόγος του Χριστού: “Μακάριοι οι ειρηνοποιοί ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται”». Και αλλού, την Κυριακή του Πάσχα, διακηρύσσει: «Η αγάπη είναι το αντίδοτο κατά του εγωκεντρισμού, εθνικού, φυλετικού, θρησκευτικού, που δηλητηριάζει την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών» (βλ. Εφ. ΤΟ ΠΑΡΟΝ, Πάσχα 2022). Υπενθυμίζουμε ότι η Εκκλησία της Αλβανίας δεν έχει ακόμη αναγνωρίσει την Αυτοκεφαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας, της 6ης Ιαν. 2019. Θα μπορούσε, παρά ταύτα, να συμβάλει στον «ειρηνοποιό» διάλογο, λόγω του κύρους και της πείρας του Προκαθημένου της.
- ε. Εκκλησία της Ουκρανίας. Μητροπολίτης Κιέβου, Προκαθήμενος της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας, Επιφάνιος.
Παρά το δράμα που βιώνει το Ποίμνιό του στην Ουκρανία και ο ίδιος προσωπικά, επιμένει στον ενδοορθόδοξο διάλογο στην Εκκλησία του με τους αδελφούς και πιστούς Ορθοδόξους της Εξαρχίας στην Ουκρανία του Πατριαρχείου Μόσχας, χωρίς προϋποθέσεις. Καταδικάζει όμως απερίφραστα την στάση του Πατριάρχου Κυρίλλου στο ζήτημα της εισβολής. Λέγει στην συνέντευξή του «δεν θέτουμε απαιτήσεις, προσκαλούμε…Όπως βλέπουμε, ο επικεφαλής του Πατριαρχείου Μόσχας Κύριλλος ευλογεί τη δολοφονία του λαού μας. Αν θεωρεί την Ουκρανία ως το κανονικό έδαφος της Ρωσίας, και τους Ουκρανούς το Ποίμνιό του, τους πιστούς, τότε γιατί ταυτόχρονα ευλογεί την καταστροφή του». Και αλλού: «Όπως ο Πούτιν, ο οποίος εισέβαλε στο ουκρανικό έδαφος, ο Κύριλλος κάμνει το ίδιο, μόνο που το κάμνει πνευματικά, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας. Εάν ο Ορθόδοξος Κόσμος δεν το καταδικάσει αυτό, θα συνεχίσει να είναι επιθετικός. Όπως όλος ο κόσμος καταδικάζει τώρα τις ενέργειες του Πούτιν στην Ουκρανία, έτσι και ολόκληρος ο Ορθόδοξος Κόσμος πρέπει να καταδικάσει τις ενέργειες του Κυρίλλου στην Ουκρανία, να καταδικάσει το γεγονός ότι έδωσε την ευλογία του για την καταστροφή του ουκρανικού έθνους».
- στ. Η στάση του Πάπα Ρώμης Φραγκίσκου
Η στάση του Πάπα Ρώμης Φραγκίσκου στην ρωσική εισβολή στην Ουκρανία υπήρξε, εξόχως, συγκινητική, με τις συνεχείς προσευχές – εκκλήσεις Του, καθόλη την Τεσσαρακοστή και το Πάσχα των Καθολικών, με πρώτο και ουσιαστικό αίτημα της καταπαύσεως του πολέμου. Φυσικά, εις μάτην, απέναντι στην Δυάδα Προέδρου Πούτιν – Πατριάρχου Κυρίλλου. Εδώ, όμως, είναι επίκαιρο να υπενθυμίσουμε την στάση, διά της ιστορίας, του Βατικανού (17ος αι.) στην Ηγεμονία Κιέβου και συμπορεύσεως, στον 20ο αι., Πάπα Πίου ΧΙ με τον Μουσολίνι και Χίτλερ.
Εννοούμε τις πολεμικές παρεμβάσεις της Ρωμαιοκαθολικής Ηγεμονίας, επί Ηγεμόνος Σιγισμούνδου (1587-1632) στην Ηγεμονία Κιέβου. Σκοπός; Οι Ορθόδοξοι Κιεβινοί να δεχθούν την, ρωμαιοκαθολικής εμπνεύσεως του Βατικανού, Ουνία. Απερίγραπτα και ανείπωτα βασανιστήρια Ιησουιτών κατά Ορθοδόξων Κιέβου.
Εξάλλου, η συμπόρευση στο Ουκρανικό Πούτιν-Κυρίλλου δεν είναι η πρώτη και η τελευταία. Υπενθυμίζουμε την όμοια συμπόρευση του Βατικανού με Μουσολίνι και Χίτλερ, κατά τον μεσοπόλεμο και κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δηλώσεις Πάπα Πίου ΧΙ για τον Μουσολίνι: «Ο Μουσολίνι μας εστάλη από τη Θεία Πρόνοια». Οι δε Καρδινάλιοί Του τον υμνούσαν, επιλέξει: «έχει σώσει το έθνος και έχει αποκαταστήσει μια για πάντα την ευτυχία». Δηλώσεις του Βατικανού, που συνόδευαν τα ιταλικά φασιστικά στρατεύματα στην Αιθιοπία, το 1936, όταν βομβάρδιζαν με δηλητηριώδη αέρια τους δυστυχείς Αιθίοπες, για να μας θυμίζουν τα σημερινά της Ουκρανίας, από 24 Φεβρ. κ.ε.: «Εργαζόμαστε μαζί με το Θεό σ’ αυτήν την εθνική και καθολική αποστολή του καλού και, προπαντός, αυτήν την χρονική στιγμή, στην οποία η σημαία της Ιταλίας φέρει τον σταυρό του Χριστού στα πεδία των μαχών της Αιθιοπίας. Και, τέλος, για την συμπόρευση Βατικανού και Χίτλερ, λεκτέα τα εξής: Δήλωση ιδίου Πάπα, γιατί «πίστευε πως μια συμμαχία με τον Χίτλερ, επ’ ωφελεία της Εκκλησίας, θα άξιζε». Δηλώνει το πρωτάκουστο: «Προκειμένου να σώσουμε ψυχές, θα διαπραγματευόμαστε ακόμη και με τον διάβολο». Συμπόρευση, δηλ. Πάπα και Διαβόλου! Έτσι, φτάσαμε στην υπογραφή του περιβόητου Κονκορδάτου μεταξύ Αγίας Έδρας και Γ΄ Ράιχ. Συνημμένο στο Κονκορδάτο και «Μυστικό Πρωτόκολλο». Με την χρονολογία «Βατικανό, Κυριακή του Πάσχα στις 14 Μαρτίου 1937. PIUS XI».
- Ποιο, επομένως, το γενικό συμπέρασμα του τί δέον γενέσθαι γενικότερα στον Κόσμο της Ορθοδοξίας και ειδικότερα στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, της οποίας Προκαθήμενος, ιεροκανονικώς, είναι ο Επιφάνιος; Διακριτότητα και όχι ταυτότητα ρόλων και σκοπών στις σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους, εκασταχού, και στα πλαίσια αυτά συνεργασία των δύο φορέων υπέρ της Κοινωνίας των πολιτών-πιστών. Βλέπουμε τα αποτελέσματα της ταυτότητος αυτής στην Μόσχα τώρα (Πούτιν-Κύριλλος), και παλαιότερα μεταξύ Πάπα Ρώμης και Ιταλίας-Γερμανίας (Πάπας Πίος ΧΙ-Μουσολίνι-Χίτλερ). Ειδικότερα, για την Ορθοδοξία στην Ουκρανία, απαιτείται, περαιτέρω, διάλογος ορθοδοξίας, στην βάση και μόνο της ιεροκανονικής τάξεως. Αυτή και μόνη σώζει. Ο Μητροπολίτης Επιφάνιος θέτει επί σωστής βάσεως τον Διάλογο αυτόν, με την συνδρομή, όταν είναι αναγκαίο, της Μητρός Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως και των άλλων δυναμένων να συνεισφέρουν Ορθοδόξων Εκκλησιών.
