Ξένη Δημοσίευση
Ο Θεολογικός Οργανισμός Orthodox Theological Research Forum (O.T.R.F.) οργάνωσε από τις 2 έως τις 5 Σεπτεμβρίου 2013, στο Κολέγιο St. Edmunds Hall, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον Συνέδριο, αφιερωμένο αποκλειστικά στον μεγάλο Έλληνα διανοούμενο Καθ. Χρήστο Γιανναρά. Το θέμα του Συνεδρίου ήταν: «Χρήστος Γιανναράς: Φιλοσοφία, Θεολογία, Πολιτισμός»!
Το Συνέδριο προσέλκυσε άτομα από διάφορα μέρη του κόσμου, και συγκεκριμένα από την Ελλάδα, τη Γαλλία, τη Γερμανία, τον Καναδά και τη Μεγ. Βρετανία. Η ιδιαιτερότητα του Συνεδρίου ήταν ότι το τιμώμενο πρόσωπο ήταν παρόν σε όλη τη διάρκειά του, λαμβάνοντας ενεργά μέρος σε όλες τις εργασίες και τις συζητήσεις, απαντώντας σε ερωτήσεις, σχολιάζοντας τις εισηγήσεις και τελικά συμμετέχοντας δυναμικά στην προσπάθεια για βαθύτερη κατανόηση της δικής του σκέψης, φιλοσοφίας, θεολογίας και κουλτούρας.
Η πρώτη εισήγηση ανήκε στον (απόντα από το Συνέδριο) Μακαριώτατο Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας Αναστάσιο, ο οποίος υποστήριξε ότι ο Γιανναράς είναι ένας από τους πιο ονομαστούς και φημισμένους Έλληνες συγγραφείς της εποχής μας.
Στη θέση του απόντος (λόγω ασθενείας) Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Διοκλείας Καλλίστου, ομίλησε ο ίδιος ο Καθ. Γιανναράς, ο οποίος έκανε μια σύντομη εισαγωγή, ευχαριστώντας εγκάρδια τους οργανωτές και τους χορηγούς του Συνεδρίου, καθώς και τους Συνέδρους για την συμμετοχή τους, και ιδιαίτερα για την επιθυμία τους να υποβάλουν για πρώτη φορά το δημοσιευμένο έργο του σε κριτική συζήτηση.
Ο Αιδεσιμολογιώτατος Καθ. Andrew Louth (University of Durham) ομίλησε με θέμα: «The Apophatic in Modern Orthodox Theology – and Modern Philosophy». Υποστήριξε δε πως η Ορθοδοξία είναι αποφατική, κι αυτό το στοιχείο έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών για την Ορθοδοξία. Η αποφατική Θεολογία βρέθηκε τον τελευταίο αιώνα στο κέντρο της σκέψης πολλών διανοούμενων, όπως ο Μητροπολίτης Κάλλιστος, ο Χρήστος Γιανναράς κα ο π. Bulgakov. Ο Lossky θεωρεί πως το μυσταγωγικό στοιχείο συνάδει με τον αποφατισμό και πως όλη η Χριστιανική Θεολογία είναι αποφατική.
Ο ίδιος αναφέρει πως ο αποφατισμός συμβάλλει στο να υπερβαίνουμε τη γνώση και πως η αποφατική οδός κατευθύνει προς τη μετάνοια. Ο π. Dumitru Staniloae επισημαίνει επίσης τη σημασία της αποφατικής Θεολογίας, αναφορικά με τον τρόπο κατανόησης του Θεού, σε αντίθεση όχι με τον καταφατισμό αλλά με την ορθολογιστική Θεολογία. Για τούτο, η αποφατική κατανόηση του Θεού είναι μια καθημερινή εμπειρία, που αν και την αντιμετωπίζουμε διανοητικά δεν μας είναι δυνατόν να την κατανοήσουμε. Ο αποφατισμός του Γιανναρά δε, μας οδηγεί στο να ερμηνεύσουμε τη Θεολογία ποιητικά κι όχι ορθολογικά.
Ο π. Louth συνέχισε την ομιλία του αναλύοντας το ρόλο της γλώσσας. Ανέφερε δε χαρακτηριστικά πως δεν υφίσταται ιερή γλώσσα, παρά μόνο προνομιούχες γλώσσες. Κι εξήγησε πως με την αντίληψη αυτή θα πρέπει να διαβάζουμε τα ελληνικά κείμενα, με σκοπό να ερμηνεύουμε της δογματικές διαμάχες του παρελθόντος. Θεωρεί ακόμα πως δεν υπάρχει σωστή και λάθος γλώσσα. Πιστεύει δε πως υπάρχουν δύο τρόποι αντιμετώπισης των πραγμάτων της ζωής: Α). Η προσωπική και ατομική εμπειρία και Β). Η γνώση δεν είναι ατομική, αλλά συλλογική και κοινωνική.
Ο Δρ. Ευάγγελος Μπαρτζής (Κόρινθος), ομίλησε με θέμα: «Greek Theology after Christos Yannaras: the response to a prophetic call?». Ανέλυσε την άποψη του Γιανναρά για τους λόγους που ασχολούμαστε με τη Θεολογία. Η Θεολογία αντιμετωπίζεται ως προφητεία και είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ιστορία. Η προφητεία τοποθετείται ως οδόφραγμα ενάντια στην αίρεση και διαφυλλάσεται μέσω της πράξης. Σύμφωνα με τον Γιανναρά ο εθνικισμός είναι αίρεση και ασυμμετρία με τη θεολογική συνείδηση. Ο εθνικισμός είναι προϊόν του μοντερνισμού και δημιουργεί προβλήματα δικαιοδοσιών, όπως επίσης και ζητήματα σχέσεων μεταξύ καθολικότητας και οικουμενικότητας.
O ομιλητής εξήγησε ότι η Εκκλησία είναι μια ευχαριστιακή κοινότητα που κινείται προς το έσχατον. Αμφισβήτησε τη συμβατότητα της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας με τον εθνικισμό. Παρατήρησε ότι το τελευταίο διάστημα η Ορθοδοξία μεταπηδά από το οικουμενικό στο τοπικό.
Παρουσίασε τα μεγέθη της Θεολογίας και της Ιεραποστολής, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τη μετοχή της Εκκλησίας στον κόσμο, προσφέροντας τρεις εσχατολογίες: Α). Αποκαλυπτική Εσχατολογία, Β). Ανθρωπιστική ή ελπιδοφόρα Εσχατολογία, και Γ). Προφητική Εσχατολογία. Επιπροσθέτως, εξήγησε τη σημασία της Ιεραποστολής, υπογραμμίζοντας τη θετική της πλευρά (αγάπη προς τους εκτός της Εκκλησίας), αλλά επισημαίνοντας και την αρνητική της πλευρά (αποικιοκρατία και προσηλυτισμός).
Το σχίσμα του 1054 έφερε μια διαφορετική κατανόηση στην έννοια της καθολικότητας. Οι Ρωμαιοκαθολικοί προσέδωσαν μια ποσοτική διάσταση στον όρο αυτό και τον ταύτισαν με την παγκοσμιότητα. Κάθε Ευχαριστιακή Σύναξη σημαίνει και πραγμάτωση της Καθολικής Εκκλησίας, αφού καθολικότητα είναι η υλοποίηση της ολότητας.
Ο Pui Ip (Heythrop College, Πανεπιστήμιο Λονδίνου) ομίλησε στη συνέχεια με θέμα: «On the patristic grounding of Yannaras’ ‘prosopo-centric ontology’: a philosophical argument». Υποστήριξε πως η Ορθόδοξη Θεολογία χρειάζεται να αποτελέσει συνέχεια της Πατερικής Θεολογίας, αλλά την ίδια ώρα να χρησιμοποιεί και γλώσσα κατανοητή στον σύγχρονο άνθρωπο. Θεωρεί πως η οντολογία του Γιανναρά παραμένει πιστή στο αποφατικό και πατερικό υπόβαθρο. Κι αυτή η πιστότητα βεβαιώνεται μόνο εντός της εκκλησιαστικής πραγματικότητας.
Η Εκκλησία θα πρέπει να αρθρώσει τη σκέψη της χρησιμοποιώντας φιλοσοφική ορολογία. Αναγνώρισε το γεγονός πως οι σύγχρονοι Θεολόγοι είναι ευέλικτοι και για τούτο διαλέγονται με τη φιλοσοφία. Παρ’ όλα αυτά η φιλοσοφία δεν συνδέεται με το υπερφυσικό. Σεβόμενοι την Παράδοση της Εκκλησίας έχουμε τη δυνατότητα να είμαστε ευέλικτοι.
Η Δρ. Niki Tsironi δεν μπόρεσε να λάβει μέρος στο Συνέδριο. Η εισήγησή της όμως αναγνώσθηκε εν τη απουσία της. Το θέμα ήταν: «Triviality transformed to eternity: comments on the Commentary on the Song of Songs».
Ο Ρουμάνος Ιερέας π. Ciprian Burca (University of Winchester) στη συνέχεια ομίλησε με θέμα: «The Power of Submission: Christos Yannaras’ Reflections on Marriage». Η βασική έννοια της εν λόγω εισήγησης ήταν η ενότητα. Ενότητα με τον Θεό και ενότητα μέσα στο Γάμο. Ο Γάμος δεν θα πρέπει να κατανοηθεί ως ένα εμπόδιο για τη σωτηρία και την τελειότητα. Άλλωστε πολλοί Άγιοι της Εκκλησίας μας ήταν έγγαμοι. Ο Γιανναράς πιστεύει πως η ίδια η Αγία Τριάδα διδάσκει την ύπαρξη της αγάπης, αφού είναι η σχέση που ενώνει και προωθεί την ολότητα.
Στο τέλος της ομιλίας ο ίδιος ο Καθ. Γιανναράς εξήγησε πως ακόμα και μια διαφωνία στο ζευγάρι υπογραμμίζει την ύπαρξη κοινής ζωής. Η γαμήλια σχέση είναι συμμετοχή στη ζωή, μέσω της καθημερινότητας. Το ζευγάρι μοιράζεται τα πάντα εντός του Γάμου, χωρίς να ζητά ανταπόδωση, όπως και μια μητέρα παραμένει ξάγρυπνη δίπλα στο άρρωστο παιδί της και δεν ζητά καμμιά ανταπόδωση. Σήμερα έχει χαθεί το νόημα του εκκλησιαστικού χαρακτήρα του Γάμου, αφού ο Γάμος έχει φτάσει να θεωρείται ως νομιμοποίηση της σεξουαλικής σχέσης.
Ο Γιανναράς ανέπτυξε επίσης τις σκέψεις του για την ασκητική διάσταση του Γάμου. Κατόπιν, αναφέρθηκε στην έννοια του Γέροντα, εκφράζοντας την άποψη ότι σήμερα βιώνουμε μια τραγωδία, με την έννοια ότι οι πιστοί προτιμούν να ζητούν -για τα σημαντικά πράγματα της ζωής- την άποψη του Γέροντα κι όχι την άποψη του Επισκόπου. Έτσι, η Εκκλησία αντικαθίσταται από τους χαρισματούχους, αν τελικά είναι χαρισματούχοι…
Ο π. Dimitrios Harper (University of Winchester) ανέπτυξε το θέμα: «The Place of Morality in the Theological Schema of Christos Yannaras». Ο ομιλητής παρουσίασε την επιχειρηματολογία του αναλύοντας και συγκρίνοντας διάφορους φιλοσόφους και μεταξύ αυτών τον Kant και τον Nietzsche. Συνέκρινε δε τις απόψεις του Γιανναρά με Καντιανές θεωρίες. Ανέφερε επίσης πως ο ευσεβισμός αποτελεί εσχατολογική αίρεση.
Η τρίτη ημέρα ξεκίνησε με Θεία Λειτουργία στο παρεκκλήσι του Κολεγίου. Ο π. Ανδρέας Ανδρεόπουλος, εξέφρασε τη χαρά και τη συγκίνησή του, για το γεγονός ότι συλλειτούργησε με δύο φοιτητές του, ενώ άλλοι φοιτητές του έψαλλαν στο αναλόγιο. Έτσι, υπογραμμίστηκε η σημασία της ύπαρξης του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Ορθόδοξης Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο του Winchester, το οποίο φέρνει σε επικοινωνία Ορθόδοξους από ολόκληρο τον κόσμο, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα νέο Κέντρο Ορθοδόξων Σπουδών.
Κατόπιν, ομίλησε ο Θεοφιλ. Επίσκοπος Αβύδου κ. Κύριλλος (Πανεπιστήμιο Αθηνών), με θέμα: «Orthodoxy and the West in modern Greece: the work of Christos Yannaras». Αναφέρθηκε συγκεκριμένα στο βιβλίο του Γιανναρά «Orthodoxy and the West». Εξήγησε πως ο Χριστιανισμός προοριζόταν να αποτελέσει και να προσφέρει ένα νέο τρόπο ύπαρξης, κι όχι απλά μια άλλη θρησκεία. Στη Δύση όμως έχουμε την έκφραση του ατομικισμού, που ακολουθεί το ηθικιστικό μοντέλο. Ο Θεός της Δύσης είναι νομοδότης και τιμωρός. Αυτό προωθεί μια νομικιστική αντίληψη του Θεού.
Επιστρέφοντας στην Ανατολή, ο Θεοφιλέστατος εξήγησε πως ο τρόπος διοίκησης των εθνικών Εκκλησιών είναι ξένος προς το Συνοδικό σύστημα της Ορθοδοξίας. Η Θεολογία δεν μπορεί να απομακρυνθεί από την Ευχαριστιακή πρακτική και την Πατερική Παράδοση της Εκκλησίας. Επεσήμανε δε, πως η Ελληνική Πολιτεία έμεινε αδιάφορη στην εκκλησιαστική αναγέννηση των τελευταίων δεκαετιών, κι επίσης πως η Ελληνική Εκπαίδευση είναι χαμηλού επιπέδου και περιφρονεί τις Θεολογικές Σπουδές. Ανέπτυξε κατόπιν την πρότασή του, πως η Ορθοδοξία ως σπόρος πρέπει να τοποθετηθεί στη Δύση. Όσον αφορά τον Οικουμενικό Διάλογο σήμερα, ο Θεοφιλέστατος ανέφερε την άποψη πως έχει όντως μεγάλη σημασία, αλλά ο Γιανναράς δεν φαίνεται -μέσα από το βιβλίο του- να τον υποστηρίζει.
Ο Καθ. Γιανναράς σχολίασε διάφορα σημεία της ομιλίας. Ανέφερε χαρακτηριστικά πως η ιστορία της Εκκλησίας είναι μια αποτυχία. Σήμερα έχουμε περισσότερες από 300 εκκλησίες. Η πρόκληση είναι πως θα μπορέσουμε να μεταμορφώσουμε αυτή την πραγματικότητα σε σχέση. Αναρωτήθηκε δε, αν ο Οικουμενικός Διάλογος απαντά στις ανάγκες της Εκκλησίας και των πιστών. Εξέφρασε δε την επαναστατική άποψη πως στον Διάλογο θα πρέπει να εμπλακούν μάλλον οι μοναχοί, οι ποιητές και όσοι βρίσκονται στην περιφέρεια της Εκκλησίας, παρά οι Επίσκοποι και οι Πανεπιστημιακοί Καθηγητές.
Ο Δρ. π. Ανδρέας Ανδρεόπουλος (University of Winchester) ανέπτυξε το ασυνήθιστο θέμα: «Hatjidakis and Yannaras: A Quest for a Dynamic Relationship between Greece and Western Europe». Οι Θεολόγοι ομιλούν για Θεολόγους, οι μουσικοί για μουσικούς. Εδώ ο ομιλητής συνέκρινε δύο τομείς δραστηριοτήτων και ιδεών. Συγκεκριμένα ο ομιλητής προσπάθησε να δείξει την διακριτή ελληνική ταυτότητα και πολιτισμό.
Ο ελληνικός σουρεαλισμός που υιοθετήθηκε από τους ποιητές, έφερε νέο αέρα στην παράδοση, προσφέροντας έτσι μια ανανεωμένη αίσθηση ταυτότητας. Η ελληνική ταυτότητα ήταν αρκετά αόριστη. Ο διάλογος μεταξύ Ελλάδας και Δύσης είναι ένας διάλογος χωρίς αποκλεισμούς. Η σημασία του έργου του Γιανναρά είναι μεγάλη, ιδιαίτερα τα θέματα του ήθους, το πιστεύω του ενάντια στον ευσεβισμό και οι ιδέες του για το μέλλον. Όσον αφορά τον Χατζηδάκη ο ομιλητής ανέφερε ότι είχε πετάξει το βραβείο Oscar στο δοχείο απορριμμάτων και σώθηκε γιατί το βρήκε εκεί η μητέρα του.
Ο Χατζηδάκης ακολούθησε την οδό της ποίησης, ενώ ο Γιανναράς της φιλοσοφίας. Όμως αυτοί οι δύο μας θυμίζουν ο ένας τον άλλον. Κι οι δύο έκαναν αγώνες για την ελληνικότητα, την ποιητική-φιλοσοφική στάση, καθώς και για την υγιή αντίληψη της σύγχρονης Ελλάδας απέναντι στην Αρχαιο-ελληνική κουλτούρα. Τελειώνοντας ο ομιλητής, ανέφερε πως θα ήταν ίσως προφανέστερη μια σύγκριση μεταξύ Γιανναρά και Παπαδιαμάντη, αλλά αυτή η σύγκριση, μεταξύ Γιανναρά και Χατζηδάκη, είναι πιο συναρπαστική.
Ο Σωτήρης Μητραλέξης (Freie Universitat, Berlin), παρουσίασε μια ομιλία με θέμα: «On Christos Yannaras’ Propositions for a Critical Ontology». Εξήγησε διάφορες έννοιες, και μεταξύ αυτών τις προϋποθέσεις της κριτικής οντολογίας: λόγος, σχέση, συνειδητότητα, όπως επίσης και τις οντολογικές κατηγορίες. Ολοκληρώνοντας τον λόγο του, υποστήριξε πως το ζήτημα της κριτικής οντολογίας είναι ζήτημα έννοιας και αλήθειας. Κι αυτό δεν περιορίζεται στον φιλοσοφικό χώρο, αλλά εκτείνεται στον κόσμο της ανθρώπινης συνύπαρξης, του πολιτισμού και της ιστορίας.
Ο Δρ. Stoyan Tanev (University of Southern Denmark), ομίλησε με θέμα: «Christos Yannaras and the Encounter between Theology and Physics». Εισηγήθηκε ότι οι Θεολόγοι έχουν πολλά να πουν στους θετικούς επιστήμονες, αλλά αυτό δεν συμβαίνει. Οι φυσικοί επιστήμονες δε, φοβούνται να χρησιμοποιήσουν τον όρο «ενέργεια», γιατί τον θεωρούν πολύ φιλοσοφικό. Η Ορθόδοξη Θεολογία όμως αγκαλιάζει αυτή την έννοια.
Η τελευταία διάλεξη της τρίτης ημέρας δόθηκε από την Δρα. Ευαγγελία Γρηγοροπούλου (Πανεπιστήμιο Durham), με θέμα: «Christos Yannaras as a teacher: lineaments of a distinct work». Η ομιλία της είχε το στοιχείο της βιωματικής εμπειρίας. Ανέφερε πως μεγάλος δάσκαλος είναι εκείνος που εμπνέει κι όχι που απλά μεταδίδει γνώσεις. Με την έννοια αυτή ο Γιανναράς είναι μια από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες της Ελλάδας, ένα αυθεντικό πνεύμα, ένας εμπνευσμένος νους. Ακόμα και οι επικριτές του αναγνωρίζουν αυτή την αλήθεια. Ο Γιανναράς έχει προσφέρει πολλά στη Θεολογία, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στον μετασχηματισμό της Ελληνικής Θεολογίας. Ο Γιανναράς θεωρεί πως βασικό στοιχείο της Εκκλησίας είναι η μετάνοια, ως πρόσκληση για ένα ταξίδι. Ο αποφατισμός είναι κρίσιμο σημείο, που κάνει τον Χριστιανισμό να μην είναι μια απλή ιδεολογία. Το στοιχείο του έρωτα, που ανακαλύπτει κανείς στο έργο του Γιανναρά, είναι στοιχείο που βρίσκεται στη ζωή και στην καρδιά της Εκκλησίας.
Ο Διονύσιος Σκλήρης (University of Paris – Sorbonne) ομίλησε για «The use of the term “tropos” (“mode”) by Christos Yannaras». Παρουσίασε τις πιθανές πηγές της χρήσης του όρου «τρόπος». Ανέλυσε τον τρόπο της ύπαρξης και της ενέργειας. Εισηγήθηκε διάφορες σχέσεις του κυρίου θέματος με τον έρωτα, τον λόγο και το πρόσωπο. Τέλος, αναφέρθηκε σε κάποιες κριτικές στην οντολογία του Γιανναρά κι έδωσε κάποιες ενδιαφέρουσες απαντήσεις σ΄αυτές.
Ο Professor Neil Messer (University of Winchester), εισηγήθηκε το θέμα: «The contribution of Yannaras in modern Christian ethics», παρουσιάζοντας μια προτεσταντική προσέγγιση στο έργο του Γιανναρά, και ειδικώτερα στο βιβλίο του «Freedom and Morality». Το ζήτημα της ηθικής συνδέθηκε με την υπαρξιακή πραγματικότητα της ανθρωπότητας. Κατανοούμε το πρόσωπο ως άτομο. Ο ομιλητής ανέφερε χαρακτηριστικά πως η Εκκλησία δεν έχει κοινωνική ηθική, αλλά είναι κοινωνική ηθική.
Η Δρ. Mary B. Cunningham (University of Nottingham), παρουσίασε ομιλία με θέμα: «Logos as Signifier: the Relationship between Divine and Created Being in the Thought of Christos Yannaras». Αναλύοντας το βιβλίο «Person and Ethos», ανέφερε ότι ο Γιανναράς κατανοεί την Πατερική δημιουργία με ένα καινοτόμο τρόπο, υποστηρίζοντας τη σχέση μεταξύ θείου και δημιουργικού όντος. Υπάρχει μια αλληλεπίδραση του Θεού, μέσω της ερωτικής αγάπης, μια σχέση προσωπικής κοινωνίας. Ο Γιανναράς διδάσκει πως ο Θεός είναι προσωπικός. Ο Λόγος νοηματοδοτεί κάθε δημιουργικό ον. Η ομιλήτρια εξήγησε για το όχημα της αυτοπαρουσίασης του Θεού στον κόσμο, που είναι ο Λόγος, ως μέσον επικοινωνίας μεταξύ θείου και κτιστού. Λέξεις και εικόνες μας ενώνουν με το πρωτότυπο μ’ έναν μυστηριώδη τρόπο.
Η Δρ. Natalie Depraz (University of Rouen) ανέλυσε το θέμα: « Apophaticism and phenomenology: Christos Yannaras in the light of Jean-Luc Marion».
Η τελευταία διάλεξη του Συνεδρίου δόθηκε από τον Καθ. Ιωάννη Χατζηνικολάου (University of Sherbrooke, Canada), με θέμα: «Concerning Affinity: a Personal Testimony». Η ομιλία του βασίστηκε στην προσωπική γνωριμία με τον Γιανναρά κι αυτό προσέφερε μια ιδιαίτερη αίσθηση. Ανέλυσε αρκετές ιδέες του τιμώμενου και διάβασε αποσπάσματα από έργα του.
Το Συνέδριο ολοκλήρωσε τις εργασίες του με δείπνο προς τιμήν του Καθ. Χρήστου Γιανναρά, στη διάρκεια του οποίου ο π. Ανδρέας Ανδρεόπουλος εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του σε όλους τους ομιλητές, στους παρευρεθέντες και στους οργανωτές.
Ο Καθ. Γιανναράς εξέφρασε τον θαυμασμό του για το γεγονός ότι ασχολήθηκαν, μελέτησαν και παρουσίασαν το έργο του όχι καταξιωμένοι καθηγητές και διανοούμενοι αλλά νέοι άνθρωποι. Αυτή η πραγματικότητα, όπως ο ίδιος δήλωσε, του δίνει ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον της Εκκλησίας μας και του κόσμου. Εν κατακλείδι ο τιμώμενος Καθηγητής εναγκαλίσθηκε έναν προς έναν όλους τους συμμετασχόντες στο Συνέδριο, προσφέροντας ευχές και συμβουλές, για συνέχιση και ευόδωση του έργου τους.
*του Δημήτρη Αν. Σαλαπάτα-Θεολόγου – Διεθνολόγου – Yποψ. Διδάκτορος Πανεπιστημίου Winchester
