Ιερά Μονή Παναγίας Τσαμπίκας Ρόδου
Στον αύλειο χώρο του ναού της Παναγίας Τσαμπίκας, συστεγασμένος με το εκκλησιαστικό μουσείο, υπάρχει ειδικά διαμορφωμένος χώρος, ο οποίος λειτουργεί ως πωλητήριο. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να προμηθευτεί ποικίλα ενθυμήματα μεταξύ των οποίων βιβλία, κομποσκοίνια, εικόνες, λιβάνι, αγιάσματα και άλλα εκκλησιαστικά είδη.
Στην ανατολική ακτή του νησιού, σε απόσταση 28χλμ. από την πόλη της Ρόδου και πλησίον του χωριού Αρχάγγελος, στην κορυφή του βουνού σε υψόμετρο 287μ. μέσα σε κατάφυτη έκταση με εξαιρετική θέα προς τη θάλασσα και την ενδοχώρα, βρίσκεται η Μονή της Παναγίας της Τσαμπίκας ή “Kυράς Ψηλής” ή “Άνω Tσαμπίκας», όπως είναι επίσης γνωστή.
Το προσωνύμιο «Τσαμπίκα» θεωρείται ότι ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη «σαμβύκη», είδος πλοίου, όπως μας παραδίδει ο Ησύχιος, καθώς γεωφυσικά το ύψωμα ομοιάζει με πλεούμενο. Κατά την άποψη άλλων μελετητών, το επίθετο που ακολουθεί την Παναγία συνδέεται με τη λέξη της τοπικής διαλέκτου του Αρχαγγέλου «τσάμπα» που σημαίνει σπίθα, σπινθήρας, φλόγα και σχετίζεται με τη θρησκευτική παράδοση εύρεσης της εικόνας.
Κατά την παράδοση, κάποτε ένας βοσκός παρατήρησε ότι στην κορυφή του όρους που σήμερα βρίσκεται η μονή, έκαιγε μία φλόγα. Ανεβαίνοντας στο βουνό με συγχωριανούς του για να εξακριβώσει τι συνέβαινε, αντίκρισε επάνω στο κυπαρίσσι την ασημένια εικόνα της Παναγίας και μπροστά της αναμμένο καντήλι.
Η ιστορία θέλει την εικόνα να είχε χαθεί από τη Μονή της Παναγίας του Κύκκου της Κύπρου ή από κάποιο χωριό της Επαρχίας Λεμεσού, όπου και φυλασσόταν. Επίτροποι από την Κύπρο ήρθαν στον Αρχάγγελο και αναγνωρίζοντας την εικόνα ως δική τους, την μετέφεραν στην αρχική της κάτοχο. Παρόλο που οι μοναχοί την επανέφεραν τρεις φορές στην Κύπρου, η εικόνα επέστρεφε θαυματουργικά στο βουνό του Αρχαγγέλου. Προς τιμήν της Θεοτόκου, στο σημείο εύρεσης της εικόνας οικοδομήθηκε ναΰδριο. Σήμερα, για λόγους ασφαλείας, η εικόνα φυλάσσεται στον ομώνυμο ναό της Παναγίας της Κάτω.
Ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός της «Κυράς» δεν είναι σαφές πότε ανεγέρθηκε. Το τέμπλο, βάσει επιγραφής, φιλοτεχνήθηκε το 1693 με χορηγό τον ιερομόναχο Γαβριήλ. Οι επιφάνειες των τοίχων εσωτερικά διασώζουν αποσπασματικά διατηρημένες τοιχογραφίες των μεταβυζαντινών χρόνων. Σημαίνουσας σημασίας είναι η τοιχογραφία που παριστάνει την Παναγία Βρεφοκρατούσα και ένθρονη, η οποία βρίσκεται εντός τυφλού αψιδώματος, πιθανόν αρκοσολίου, στο μέσον σχεδόν της βόρειας πλευράς του ναού.
Εκτός του κυρίως ναού και αμέσως νότια της εισόδου του βρίσκεται ένας μικρός χώρος, η ανατολική πλευρά του οποίου καλύπτεται από το ευμέγεθες μόνιμο ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι στο οποίο φιλοξενείται νεώτερη εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας.
Η Παναγιά η Τσαμπίκα τιμάται και λατρεύεται σε ακόμη ένα ναό, γνωστό και ως “Παναγία Τσαμπίκα η Κάτω ή Χαμηλή”. Ο νεότερος ναός οικοδομημένος περίπου 3χλμ. νοτιοανατολικά, σε ένα πλάτωμα επί του εθνικού οδικού άξονα Ρόδου-Λίνδου, κατασκευάστηκε προς εξυπηρέτηση και διευκόλυνση των προσκυνητών. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, το καθολικό ανακαινίσθηκε το 1760 με χορηγό τον καθηγούμενο Χατζη-Γεράσιμο στον τύπο της μονόχωρης σταυροθολιακής βασιλικής δωδεκανησιακού τύπου με πρόναο.
Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού, έργο εξαιρετικής τέχνης πιθανόν του β’ μισό του 18ου αι., ακολουθεί την τυπική καθ’ ύψος τριμερή διαίρεση. Η δεσποτική εικόνα του Χριστού φαίνεται να έχει φιλοτεχνηθεί περί το 1886, ενώ του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, έργο του Μιχαήλ Συμαίου, στα 1885.
Σε ξεχωριστό περίτεχνο ξύλινο προσκυνητάρι, στα νότια του τέμπλου και σε συνέχεια με αυτό, εκτίθεται σε προσκύνηση η εφέστιος θαυματουργή επαργυρωμένη εικόνα του Γενεσίου της Θεοτόκου, που ονομάζεται Παναγία η Φθενή. Ακριβώς δίπλα σε μικρό προσκυνητάρι βρίσκεται αναρτημένη η θαυματουργός Εικόνα της ευρέσεως. Μπροστά από την εικόνα βρίσκονται αναρτημένα τα τάματα των προσκυνητών ως δείγμα δημόσιας αναγνώρισης και ευγνωμοσύνης για τη θετική έκβαση των υποθέσεών τους που συνήθως σχετίζονται με θέματα υπογονιμότητας.
Παρότι σήμερα η μονή δεν έχει αδελφότητα εξακολουθεί να έχει έντονη παρουσία στο θρησκευτικό γίγνεσθαι ολόκληρου του νησιού.
Κειμήλια
Το σημαντικότερο κειμήλιο της Ιεράς Μονής της Παναγίας Τσαμπίκας είναι η εφέστιος ομώνυμη θαυματουργή εικόνα που η παράδοση θέλει να προέρχεται από την Ιερά Μονή της Παναγίας του Κύκκου της Κύπρου. Πρόκειται για μικρών διαστάσεων εικόνα που εκτίθεται σε φορητό ξυλόγλυπτο προσκυνητάρι στα νότια του τέμπλου του νεότερου ναού επ’ ονόματι της Θεοτόκου. Στο σύνολό της η φέρει αργυρή επένδυση από την οποία εξαιρούνται μόνο τα πρόσωπα των μορφών. Η Παναγία ιστορείται στον τύπο της Πλατυτέρας των Ουρανών, έναν από τους πλέον δημοφιλείς στη βυζαντινή εικονογραφία, του οποίου η ονοματοδοσία έχει ως έρεισμα τη Λειτουργία του Μ. Βασιλείου.
Στην πλειονότητά τους, πολλά από τα εκθέματα της μονής χρονολογούνται μεταξύ 17ου και 19ου αι., ενώ αρκετά είναι τα χρονολογημένα στους 14ο, 15ο και 16ο αι., κυρίως παλαίτυπα και φορητές εικόνες. Δεν λείπουν ωστόσο και τα αρχαιότερα αντικείμενα. Ανεξάρτητα από τη χρονολόγησή τους, στο σύνολό τους τα εκθέματα παρουσιάζουν μεγάλη αρχαιολογική, λαογραφική και ιστορική αξία.
Οι φορητές ξύλινες εικόνες καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα της συλλογής του μουσείου και εκπροσωπούν κάθε κατηγορία. Πρόκειται ουσιαστικά για εικόνες τέμπλου, προσκυνήσεως και εικόνες διαφόρων μεγεθών για ιδιωτική λατρευτική χρήση. Από πλευράς θεματολογίου, καλύπτουν σχεδόν όλη την κλίμακα της ορθόδοξης δογματικής ιεραρχίας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η συλλογή εντύπων και χειρογράφων. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει λειτουργικά βιβλία, όπως Ευαγγέλια και Ψαλτήρια, αρκετά από τα οποία έχουν τυπωθεί στη Βενετία. Επίσης, σπάνια χειρόγραφα και παλαίτυπα, όπως το Άξιον Εστί στην αραβική γραφή, ωδές στον τελευταίο σουλτάνο που γνώρισε η Ρόδος, τον Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ κ.ά.
Αρκετά είναι επίσης τα εκκλησιαστικά υφάσματα και τα άμφια, μεταξύ των οποίων και μία αρχιερατική μήτρα. Σε μικρότερες, αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες ενότητες παρουσιάζονται κεραμικά και γυάλινα αντικείμενα, καθώς και αξιόλογα δείγματα λιθογλυπτικής. Σε ξεχωριστή, τέλος, ενότητα εκτίθεται η συλλογή νομισμάτων της μονής που εκτίνεται χρονικά από την εποχή του Δημητρίου του επονομαζόμενου Πολιορκητή έως και τον προηγούμενο αιώνα.
Παραγωγή ή πώληση εκκλησιαστικών / μοναστηριακών προϊόντων
Στον αύλειο χώρο του ναού της Παναγίας Τσαμπίκας, συστεγασμένος με το εκκλησιαστικό μουσείο, υπάρχει ειδικά διαμορφωμένος χώρος, ο οποίος λειτουργεί ως πωλητήριο. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να προμηθευτεί ποικίλα ενθυμήματα μεταξύ των οποίων βιβλία, κομποσκοίνια, εικόνες, λιβάνι, αγιάσματα και άλλα εκκλησιαστικά είδη.
